Sunday, November 30, 2008

Zougam leh ECONOMIC

- T. K. Lama, Aizawl, Mizoram

Economic kichi hi mihingte nelehta suina a summu dan leh izahdan sui leh zil chiangna ahia, khovela gam khangtou leh khangtou sutna pen zong ahihi. Mihing khat hinkhua ah economic hi sil poimaw mama ahi a, economic tellou in aki um thei sihi.

Mihingten I hinkhua a sil poimaw pen mama (Basic needs) akinei a tuate ahile: neding An, um nading Inn leh itahsa Khuna ding in Silh leh teen te ahi hi. An, Inn leh Sillehten akinei chiang in Antui, Inn hoi, nop leh changkang, Puansil kilom leh mantam te akidei touzel a, tua idei leh poimaw beitheilou(Un limited wants) te atam theibangpen a neithei nadinga isum hawlna leh akining chingthei bang pen a I sum zahdan te uhkhu economic akichi hi.

ECONOMIC A KHATLAWNA (ECONOMIC AWAKENESS);

Gam leh nam khantou nading in mimal chinte economic a khatlawna anei a poimaw mama a, nam economic a khatlawna kichipen nam sung a mimal chinten dinmun te thei siam a khantou nading a sum leh pai sui dan leh hinkhua a nasep poimaw dan ang thei a taima tah leh thanuam tah a na angsep chiang un economic a khatlawna kinei china ahi pan hi. Tuachia mimalten masep poimaw dan thei a kum tampi na angsep chiang um khantouna mel hing kilang in tuachin nam ahing khangtou pan zel hi. Ei Zou tate tudinmun in economic a khatlawna kinei nailou in, nemu nading leh henna ding chauh in na akisem tangpi hi. Mitampi ten nemu chauh hi hinkho man dan ahisia damsung a mikhat sua sawmna leh gualphana emaw/gualte kung a khut dawlouna chauh zong hilou in innsung khosah nop nading leh silmantam ideate, kholai a kicheina te leh an tuitui ine thei te hi changkanna ahihi.

ECONOMIC KHANTOU/HAUSATNA POIMAW NATE:

Hinkhua apoimaw mama thum(Basic needs) a um a, tuate ahileh henna ding in Ann/ne leh ta, tahsa khuh/phualnading in sill eh ten, tenna ding in inn leh lou aki poimaw pen hi. Tamteng nei nading in na kisemin sum akilaw in akinei thei chiang in siltha ki deitou zel in ann tuitui, puansil niten hoi leh mantam, inn hoi leh thupite kidei tou zel in dam sung in dei beithei lou in aki um hi. Tambang idei te neithei nading in na hasep a sep angai a, na hasep aing sep chiang in I innsung economy hing khangtou in mihausa aki hi thei hi. Mihing hinkhua a hasatna buaina leh vangsiatna tuamtuam hing tung thei ahizia in hausana leh sum angaia sum leh pai ing nei chiang in hasatna tampi aki pumpel thei hi. Hinkhua a sum leh pai nei a economic akhantou poimaw nate ahileh:

MIMAL LEH INNSUNG AH:

Khovel eima leh I innsung apoimaw pen a eima ikhantou leh ei adding in gam leh nam khangtou aki hi mai hi. Mihing hinkhua ah ne leh ta apoimaw pen hinan leh ne leh ta ding inei zaw chiangin sil tuamtuam kidei in mite khantouna leh hausatna bang akidei tou del a, tuabang a mite neibang ing neitheilou a mite bawl bang ibawl theilou chiang in ilungsim neutuam zel in gual leh pailah a um zong nop akisa nonsia, gualphana ding in innsung economy akhantou a poimaw mama hi. Adia in nu leh pa te adding taten gual aphala ding hi sil zau huai pen leh I deilou pen uh ahi a, nu leh pa tampi ten atate uh gual phala leh gual eng ding lau in anei khawm khawm in apang zel ua, hinanleh mitampi ten aneizou votlou chiang un achi ngaina theilou in tate kung ah I hausat chiang in chi in aki henem zel uhi.

Tambang atate gual englou leh mineibang anei the3i nading un innsung economy apoimaw mama a, innsung economy ang khangtou a taten minei bang ang nei thei a bangkim a mi englouna ang nei chiang un nu leh pa te adding in zong khoda asang in alunsim a kipana leh limna alian ut mama hi. Tuabang a tate dei bang pe thei a innsung poimaw te hasatna umlou leh ji leh tate gual englou akoi thei hi Pachinna ahizaw hi. Tuazia in innsung economy khantouna/hausatna hi koipou in ipoimaw uhi.

2. KHOSUNG/VENGSUNG AH:

Mihingte hi ahawn a um leh khat leh khat kipoimaw tuachiat a kipanpi chiatte akihi a, Khat taasapna ivapan pi chiang in eima taasap hun chiang in mitten zong ang panpi thei uhi. Hinanleh mite kung apat panpina lam et a eima apat panpina piading a umlou leh koima apat panpina akimu thei sihi. Society a silbawl khat akinei chiang in sum leh pai kithaw khawm te angai a, tua hun chiang a mithaw zat ithaw theilou emaw ithaw zoulou chiang in gual leh pai lah a ilungsim aneu tuam in kisuanla ahuai mama hi. Tuabang hun a gual leh pai te lah a lungneu tuam lou nading in economic a khantou / hausatna lam a panla apoimaw mama hi. Tualeh Democracy Society sung ah um ihizia un asem hatpa in aneitam a, asemlou ten anei tawm ahimai a, society sunga nei leh lam ang kikhiat seng chiang in, society anop thei sihi.

HISELNA LEH DAMTHEINA AH:

Mihing hinkhua ah Damtheina(Good Health) hi apopimaw mama a, koipou adamthei chiang in nasem in na hoitah ang sep chiangin sum leh pai ang nei zel hi. Midam theilou ten nasem theilou in anasepna hunhoi te bangma lou in akhaw mang zel ua, hun sawtpi nasemlou a aum chiang un akum zawnlaw zel uhi. Sapthupil in “Damtheina hi hausatna ahi(Health is wealth)” ana chi hi.

Damthei nadingin economic/ hausatna hi apoimaw mama a, mikhat adamlou a damdawi lei nading anei leh adam thei a, damdawi nei nading aneilou leh anatna zong adam thei sihi. Vangsiat thu a natna lian/ lauhuai dinmun a ding chiang in dam nading in sum tampi sen angai a, sum nei ten khopi leh damdawi munpi lam avazawt chiang un doctor siam ten hoitah a ana enkawl in damna atang zel uhi. Sum neilou ten tuabang natna anei chiang un doctor siam leh amunpi vazawt nading neilou in ashipi zel uhi. Sum leh pai nei hi hinna bulpi khat ahizia in damhoi leh hisel lai a asiepen tan ahing thei ahidan thei a sum leh pai nei sawm panla angai mama hi.

Ei Zou sung ah sum leh pai neilou zia a hinna tan leh sina tua tampi aki um ta a, ei ten izawn zia a I shipi natna tampi hi mihausa sum nei te adding in natna lau huai ahisihi. Etsahnan: Lungnatna hi eiten I shipi tangpi uh leh lungnatna neite adding a lam etding umlou bang a ingai uh ahi a, hinanleh mihausa sumnei ten Delhi leh mun tuamtuam a Doctor siam umna leh a munpi lam a ava ki etsah chiang un sum tampi seng in damtah in ang tung thei zel uhi. Eimi lungnatna leh natna dangdang zia a shina tua te zong sum nei in a munpi lam vazuan thei hilei tusang in shina tua aki tawm zaw ding hi.

4. LAISIAM NADING IN KHANTOUNA/HAUSATNA

Laisimna/laisiamna hi khantouna leh hausatna pulpi khat ahia hinan leh laisim a laisiam khat hi nading in economic a kining ching masat angai hi. Sum leh pai neilou ten lai asim/siam thei sih hi. Etsahnan: Pa khat in ka tapa school kaisah vang in lekha asiam a officer khat ang hi chiang in keizong nopsa navang chi in kinepna lian tah anei a,hinaleh atapa lekha siam a officer khat ahina ding in school hoideu akaisah angai hi. Atapa school akaisah a pawl sawm apass nading in sum tampi asen angai a, Pawlsawm alaw a atapa gamdang a laisim a akoi ut leh sum hachin a sang thum sangli teitei athawt angai hi. Sum athawt ding aneilou leh atapa hi officer lian ahizou sih mai thei hi. Tuabang a tate laisim nading in innsung sum leh pai din mun ahoi mama angai hi. Tuazia in Laisiam apat khantou sawmte ding in economic a khantou masat apoimaw / angai hi.
Atangpi in ei Manipur gam a state solkal nasep/kham mu nading in sum tampipi sum angai a, sum sun ding neilou te adding in solkal nasep mu ding akinep huai sihi. Tate solkal kham nei ding deiten tate laisim apat a akham nei nading sum ngaitua pai angai hi.

5. KHANTOU NADING IN SUM NEI MASAT

Mikhat in business bawl leh sildangdang ah summet bawl vang in hausa vang achileh sumpi anei masat angai a, kipat nading sumpi aneilou leh bangchiin business bawl in ahausa theisih ding hi. Tuazia in summu nading in sumpi angai a, sumpi nei nading in mimal/ innsuan chinten nasep angai hi. Mimal chinten na angsep a sum ang nei chiang un sum dawnna leh business tuamtuam ah ahing lut thei ding ua, kham(Job)lei angai leh lei a thau lei angai leh leithei dinga dinmun hoi ing nei chiang un khantouna lampi akizui theipan hI

6. GAN LEH NAM HUMBIT NADING IN

Zougaal chi akiget thang uh I pu ipa ten Zou tate leh agam luana te uh humbit nading in British te ana kapna uh ahia, Ipu ipa ten Zougal ana kap zia uh ahileh nidang a tax ana piangailou uh peding a achizia uh ahihi. T^ax pia kichipen gamkhat amipiten solkal kung a khua leh tui hina kilah nading a kipia ahi a, ipu ipaten British te khua leh tui ahilou dan uhleh atung ua vaihawm dinga deilou dan uh kilah sah natawh ana dou uh ahi a, Ei khangtha ten tulai in ipu ipa gam humbitsa leh ipianna leisang ngei ah solkal a tax ipia ban uah ikimvel a thautoite kung chinteng ah tax ipia uhi.

Tambang a ipianna gam leitang a solkal phallou a thautawi te kung a tax ipia zing uhi inam chital na kilahsah na ahi a, mikhat nam khat ihi uhleh sol kal apat tax ipia ban uh koima kung ah pia angaisia hinanleh eaten ipu ipate gam leh nam itna bang ineilou zia un amanman in tax angla uhi. Tax pia kichi ten minuai akun ihidan kilana ban ah mizong leh genthei te adding a sil hasa tah ahihi. Tambang a I tax pi ate uh leh ihasatna te uh beisah nading in mite neibang inei ua mite tawibang itawi uh angai a, tuabang inei ua itawi thei nading un mimal chinte economic a I khantou phawt uh angai hi. Kum bangzat sung ekhat kikhawl in, mimal/ innsuan chin in thau AK khat chiat leithei talei koiman tax ang chi ngam ding uh agiongtat huai sihi.

Economica khantou nahi bangkim akhantou napen ahia, eimi singtang leh khopi sung ateng a hin hasa tahtah a hing ten economic a khantou nading ngaitua a igam sunga sum leh pai mu thei na tuamtuamte apat eima dinkhiat nading a taima tah a na isep masat uh angai a, taima tah akum bangzat ekhat na ing sep chiangin economic a hing ki khangtou pan ding hi. Tuachia mimal chinten nasep poimaw dante sum nei poimawdan theite eima mazawn chiat a sum hawlding a ing kipatchiang un economic a khatlawna ki nei ahi pan ding hi.

ZOU TATE ECONOMIC A KHANTOU NADING IN

Zou tate mimal leh nam banga economic a khantou thei nading in mala nading leh bawlding tampi inei ua, tuate bawl a lawchinna muna ding in Lamkaite leh mipiten kithu mang taha kal ingsuan uh angai hi. Mimal leh nam Kalsuana leh malana inei masang uh aki khangtou sih ding a gual ipha ngai ngai sihding uhi. Tu dinmun ah inam sung ah mimal khat leh ni khangtou leh masawn ki um nanleh khat leh ni khantou leh hausat in nampi min apua zou sia, nampi khangtou hi nading in mipi tamzawte ang khantou phawt angai hi. Mipi khantou nading in lamkai ten mipite maban ding hoitah ngaitua a pan angla ua ,mipiten lamkaite getbang a taima tah leh thanuam tah bangkim ingbawl ua Fifty percent vel in khangtou chiang un nam khantou aki hi pan ding hi.

Namkhat banga I khantou nading un mipi kimkhat lah khantou masat angai a, ei Zou atamzaw te singtang a teng leh singtang louhou a nehawlte akizia in nam bang a khantou nading in singtang economy a khantou phawt angai hi. Singtang economic khantou nading in I singtang gam apiang (Natural resource) tuamtuam haichi, sing leh suang, ganta leh sildang dangte akana leh economic thei bang pen a zahdan isiam uh angai hi. Etsahnan: Singtang louhou ten butu a sih leh naang a kumkhat nekhawm mu uh pen bawl dantha in singtanglou ah a haisum(Cashcrop) lam habawl leih nelehta a kining chinna abailam zaw ding hi. Louhou pailou ten gan khawi lam ah panla in Bawng,lawi, Voh, Kel, Ui leh Aa khawi in tampi pi zua khia leih kumni thum in ikitoudel pai ding uhi.

No comments: