Sunday, November 30, 2008

ZOUGAM ECONOMIC KHANTOU NADING PANLA DINGTE

- T. K. Lama, Aizawl, Mizoram

Gam leh nam khat khantou nading in mipite pankhawm apoimaw masa pen a, Mipite lah a pankhawmna, kithumanna leh ki kaihuaina a umlou chiang in gam leh nam aki khangtou thei sihi. Gam/nam khat sung a mipil misiam um ten khantou nadinga mimal leh nam banga mala nading a hoi a atheite uh thu leh la taw hang tangkou pi ua, tuami banga lamaki leh vaisai kichi ten mipite ang mapui chiang un gam leh nam ang khangkhie zel hi.

Ei Zou tate gam leh nam bang a I khangtou nading ua imala dan ding te uh ahile:

1. HATTUAM:

I Zou sung a hattuam te hi hagau lam a mipi lamkai leh mapuite ahi ua, Pastor ten mipite kung ah Pasian hutdamna thu leh Alungsiatna thugen in mipi Hagau gilkial dangta te a Pasian thutawh a chawm uhi. Tuachin mipi ten Pasian kung a kithoina bangin thawlawm leh sawm a khat kipia a, tuate hattuam in khawl in Pastor te law apie zel hi. Mipiten thawlawm leh sawm akhat apia hoi leh hattuam nasem ten hoitah in halaw ala thei ua, mipiten thawlawm leh sawm akhat akipia hoilou chiang in hattuam nasem ten halaw mu theilou in a um zel uhi.
Tuachin mipiten thawlawm leh sawm akhat pia hi hawttuam kitoudel na ahidanthei in Hattuam mitten thawlawm leh sawm akhat petam ding in mipite kung ah atangkou zel hi. Hinanleh mipite sawm akhat leh thawlawm athaw tam nading in mipiten sum lalutna anei hoi uh angai hi. Hattuam lamkaiten mipiten a tamtheibang pen in sawm akhat leh thawlawm kithaw leh adei dan uh ahia, mipi ten zong aki thaw ut a hinanleh sum thaw tam nading mipiten nasep lam a masawna akineilou zia in akithaw tam theisihi.Tuazia in Hattuam lamkaiten igam leh mipite dinmun leh nehawlna te thei siam a, mipite dinmun siamtha nalam a mala danding ngaipoimaw khat a anei uh angai hi.

Hattuam hi gam leh nam dinmun siamtha leh khantou na ding a poimaw pen te lah akhat ahi ua, inam sung a pawl hatpen leh nasemthei pen, mipi ngai poimaw pen leh mipite adding a kalsuan pen hi hattuam ahi a, Hattuam hi hagau lam buaipi leh hagau dinmun siamtha leh hagau mangthangte hundam ding akal suante ahi ua, hinanleh Mihingte hi tahsa asiam leh khovel tah ihizia un tahsa dinmun hi ningkhin thei ahisia, mitampi ten tahsah gilvana ne leh ta a ahasat seng chiang un Pasian zong angaisah lou thei hi. Tualeh Pasian thei a Pasian akingahte hi Pasian in agualzawlna simsenglou in avua hi chi ithei chiat ua, hinanleh nasemlou hi Pasian in zong adeisia, Bible in Naseplou in nezong neda hen achi a, tuazia in Hagau hutdamna thu chasuh tangkoupi lou in khovel hinkhua a Pasian theite kiningchin leh nopsah dan thute leh hattuam mitten tuabang tuanglam gualzawlna amu thei nading lampi ngaitua amala hi Pasian nasepna hoitah ahiding zong agingtat huai hi.

Mipiten hawttuam a thawlawm leh sawm akhat pia tam thei nading ua Hattuam in devolopemnt programme hoitah khat apeipi angai hi. Tuami programme adding a budget apat sum lakh 2/1 vel koikhie ta leh hattuam ki manage na abuaipha ding agingtat huai sihi. Hattuam khat in kum khat ah Pastor bialkhat sunga Aa leh Voh khawi theiding mi/innkuan genthei leh hasa deute bangzat ekhat en(Select) in, tuamite Aa leh Voh khawi a a kitou del nading un innkuan khat ah Rs.1000/- apat 2000/-kikal hawm khie taleh sum Rs. Lakh khat inzong singtang leh khopi sunga Khua/veng tampi a huapzou ding hi. Hattuam malana ahizia in koiman adihlou/azah nading banglou in azang ngam sihding hi. Tambanga hattuam in mipite devolope- ment programme/policy a peipi pen mi zawng leh gentheite ading in hattuam hi Pasian lungsiatna leh gualzawlna kilahna ahiding a, hattuam ah gualzawlna leh masawnna liantah a tung ngei ding hi. Tuachin kum 1 kum 2 zaw chiang mizawng leh genthei hasa tahtah ten taima leh thanuam tah in a Aa leh Voh khawi te ua pat in sawm akhat leh thawlawm atamthei bangpen in ahing thaw thei tading uhi. Aa leh Voh pen kumkhat leh ni chauh khawi ding ahisih ua, Kumtampi khawitou zel dingte ahizia un hattuam sum kumchin in a pungtou zel ding hi. Tuachia mipi hattuam apat a gual zawlna muten apetu Pasian leh hattuam amanghil sih ding uhi. Etsahnan: innkuan khat in Hattuam apat Aa khawi nading in Rs. 1000/- adong a, Rs.500 in Aapi 3 leh Aatal khat lei in Rs.500 dang pen Aa ann lei nading leh kiven nading in akoihoi ding hi. Hakhat hani zaw ching in Aapi 3 teng ang tui pai ding hi. Aapi khat in tui(egg) tang 15 chiat tha uhleh Aanou 45 lah anei thei ding ua, Aanou 45 teng zua ahun chiang in Aapi thum teng in 2/3 vei vel atui kia man ding hi. Aa gual 45 teng pum khat ah Rs 150 in zua ta leh Rs.6750/-lah akhawng/lalut thei ding a,Rs.6750/- apat in sawm akhat ah Rs.675 ape thei ding hi. Tuabang a kum khat a nivei bang apia thei leh kum nga sung in Rs.6750/- innsuan khat apat sawm akhat alut thei china ahihi. Innkuan 20 lah in Hattuam sum apat lawching tah a Aa akhawi a sawm akhat apia chiat uhleh Kumnga sungin hattuam ah sawm akhat Rs.135000(Lakh khat sing thum sangnga alut thei ding hi. Hattuam siltup pen a sum leh sawm akhat mu sawm zia hilou in Hattuam mipite masawn leh khantouna ahizaw ding hi. Hattuam sunga innkuan khat in kumnga sung a Aa khawi apat Rs.60750/- amu/lalut thei leh innkuam 20 in Rs.1215000/-(Lakh sawm lehni singkhat sang nga) amu/lalut thei ding a, hattuam malana zal in hattuam mi leh sa te economy Rs.1215000/- in apung ding china ahihi. Tuachia kum chin Pastor bial tuamtuam a hattuam in mipite khantou nading a kum sawm vel ma angla chiang in Hattuam hausa leh silbawl thewi tah ing nei ta ding uhi.

I Zou hattuam te ang hausat chiang un singtang a school umlou na ah school te ang phuttou zel ding a hattuam school awza/teachers ding in lekhasiam nasep neilou ten hattuam ahing bel ding ua, singtang naupang bangma lou ahinkhua zangding mitampi ten hattuam nalana zal in laisim in officer leh mithupi tahtah ahing sua thei ding a, hattuam malana zal a dingkhie leh misua ten hattuam adding in theitop ang sua tou kia ding uhi. Mipi leh hattuam in khantou na hoitah ahing nei chiang in Zou tate nam khangtou ihi mai ding uhi.

Tuazia in hattuam lamkaiten mipite economic a khantouna leh masawnna hi hattuam masawnna ahichi thei in mipite khantou nading Project/ policy hoitah in hing duangkhie uhleh Pasian gualzawlna nasatah in ahing tung paiding hi.

(Hattuam in mipite khantou nading chi in tampi vei siminier leh thugen na anei in ma anala ta ua, hinanleh tunitan a hattuam siminier nei apat kipankhie leh lawching getding a um naisie, siminier nei leh kam a get in mipite taimat na leh thanopna akaithou zou nonsihi. Azia pen igam a sum leh pai hasatna asang seng in silbawl ding a hoi kigente bulpat nading sumpi neilopu ban ah “Aliamna ma katham/kamu masang gingta sih vang” chibang in koiman sum nei sunsun senga bawl(Risk la) ngam ki umlou ban ah anabawl sa leh lawchinpi atah ettawn ding get leh muding a umlou zia ahi hi. Hattuam maladan ding a hoipen ahileh siminier chivel sangin mipiten thawlawm leh sawm akhat apia tamthei nading in TALENT project/policy hoitah hing pei thei leh adei huai a, tuami alawchin dan leh ahoidan mipi ten ang muchiang un mipite nasep ang thanuam ding ua, tuachin hattuam zal in gam leh nam ahing khangtou pai ding hi).

2. SINGTANG HAUSA TE LEH ECONOMIC:

Zou tate hi tang a tuan apat a hausa nuai a thumang tah a um leh hausa vaihawmna aning akoi azui te ana kihi a, khua sung a saman sakap a um chiang in hausa satan ding in saliang akipe hi. khosung a buaina leh thukimu theilou a um chiang in Hausa Court ah kidding in Hausa in thukhen na ananei zel a, Hausa thukhen siam leh vaihawm siamte kho mipiten akingai sang mama hi. Hausa thukhenna leh thupua na hi Supreme court in zong zana liantah ana pia hi.

Tambanga Hausa thuneina leh vaihawmna nuoia um I Zou singtang khote I et chiang in tami khua khangtou in masawn mama e chi ding a um sia, atangpi in inn tam leh bitna khua a um sie, inn 20/30 lah hi in, singtang louhaw hi inehawl napen(main occupation) uh ahi. Singtang louhaw kan sum lalutna (income) dang kineilou ahijie in I innten louten uh aniam in singtang economic a niam mama hi. Tambang a I singtang khua economic khangtou lou leh masawn theilou zia hi Hausate vaihawm siemlou zie ahiei, Hausa leh khomipite kizopna leh ki thutuana hoi um lou zieh leh Hausate’n akhuo leh tuite masawnna leh khantouna lama apuihuoi siemlou ziehuh zong ahi thei hi.

Singtang Hausate hi khosung thuneina liantah nei ahizia un singtang khua khantou nading a apoimaw bang unj gam leh nam khantou nading in mawpuana liantah zong anei uhi. Hausa khat in a khosung a vaihawm asiam a mipite ama puisiam leh akhua mipite ding mun sang in akining chiang ua, aq khua uh mi in baw in inn apung deu deu a, hausa vaihawm siamlou leh khua leh tui te kaihuai dan siamlou te amipi ten alal mang san zel uhi.

A tangpi in midang singtang khote village council a kipua hi hausa ten solkal theipi a Hausa akikan uh hausa thuneina anei seng sih ua, eite tuni tan in Hausa in khosung ah t5huneina pumlum(full power) anei nalai hi. Tambang a Hausa in thuneina thuneina liantah anei pen Hausa pu apil a thuneidan asiam le khomipite adding in khantouna liantah ahing tung thei a, Hausa thunei dan siamlou te khua hi a pembei zel uhi. Tuazia in I Zou singtang hausa ten a mipite tung a athuneidan leh amadan uh aet tha ua, mipite lungkimna toh hunsah mailou a singtang khua kining ching leh masawn hi sawm a theitawp asua uh angai hi.

Etsahnan: Hausa khat in akhua leh tuite kung ah singtang Aa leh Voh khawi law/hoi dan houlimpi in Voh leh Aa thei thei in khawipai ding thupia henla louhou ten zong haisum(Cash crop) lam habawl dingin thupia/ngen henla, A kho pumpi in Aa leh Voh khawi lama pan la pai uleh kumni kumthum zaw chiang in innsuan chin ten gang kining ching paiding hi.Sing tang Hausa tampi ten hun peisa ah tambang a panla dan ana theisih nanleh uh tu apat kipan panla leh uh tuban kumni kum thum zaw chiang in ang gasua pai ding hi. Tuazia in Singtang Hausa ten a Hausatna khua uh khuanop leh kining ching a siam sawm zaw ding ahi.

Tualeh Singtang khua Hausa tampi ten akhua ua solkal school muding umlou a, awza/sangsia tampi ten halaw hathum dan a ala te uhi, Hausa thuneina tawh school atah umsah dan angaitua uh kul leh poimaw mama ahi. Tambang school umding a solkal in angaina a school umlou zia in naupang tampi ten laizilna muphalou in hinkhua agammang law uhi. Tuabang a tulai in central solkal in singtang lam masawnna ding in pan ala nasa mama a, Sarva Siksha Abhiyan(SSA) leh scheme tuamtuam India pumpi a solkal school a sang naupangte sun ann neding kihawmte hoitah a sui in amuding ten amu thei dinga panla hi Hausate mawpuana khat ahihi. Singtang khua school umlouna ten zong school umthei nading nading ngaitua a hattuam lam a pankhawm a school neithei dan te ngaitua ding ahihi.

Tambang a Hausa akhua leh tui te masawn nading apanla te hi akhua leh tui te ngaina chauh hilou in gam leh nam ngaina dihtah te ahizaw uhi.

NU LEH PA TE:

Nu leh pa te hi innsung leh tate enkawltu leh ne leh ta bangkim a mawpuana a liang ua kingah kinga ahi a, nu leh pa tampi te hiosel lou leh nagum semtheilou a upat lam manaw a tate nasem leh kingahna ching umlou te adding in khovel hinkhua hi agimhuai mama ding chi theisa ahia, hinanleh koima panpi tu ding neilou leh panpi thei ding a aneizaw ki umlouna a sialpi guathua a athua uh angai zel hi. Tambang dinmun a ding leh dinglou te adding in zong singtang louhaw sang in singtang a gankhawi lam a kihei dan ngaitua a theitawpsua hi apil huai zaw hi.

Etsahnan: Singtangpa kumkhat a aloupat kumkhat kham ding mu zou hamham khat in Alou masep kawm in Aa leh Voh alemtang zaw zaw atung a bang in khawi in, ama pan apoimaw dingte ngaitua in apoimaw bangbang aji atate kung ah tuami vabawl aw chi in sawl tah leh innkuan kitua ahimai ding ua, tuachin ang kining ching pai ding uhi.

Tua leh Nu ten zong tate kung a innsung hasatna zia um nading apanla dan leh masawn dan te thuhil zing a tate lungsim zaw sawm teitei ding ahia, Tate hi nu leh pa thasang dal tu te ahizia un nu leh pa ten a thuzaw siam uh angai mama hi.

3. INNSUNG A KHANGTHA / KHANGLAI TE:

Innsung a khangtha nunga tangval te innswung gentheina leh zawnna zalzou(Victims) te ahi ua, Nunga tangval hunnop leh limlai hun hinanleh genthei hasatzia a tuabang hun zangtheilou mi tampi aki um hi. Nunga tangval tampi adia in singtang lamte innsung hasat leh genthei zia a gual pawl phalou leh khompi leh gualnop ni chiang a zong mite lah a kihel ngamlou in aki um a, tuabang nunga tangval ten inn sung khantou nading a nulehpa malading a sawl a, nu lehpate malana bangkim a ki thuapi leh panpi zing ding ahi.

Etsahnan: Tangval Mangpu hi singtang teng in a genthei mama ua, sil leh ten, nei leh lam bangma neilou in anngawl dehdeh in a um hi. Nikhat Mangpu in apakung ah “Pa tambang a igenthei hi zum huai kasa mama hi, tuin kei zong tangval/paching kahita zia in ma hingla inla bangkim ah navei lamah kapangding achi hi. Tuachin apa zong thanuam in singtang louhaw aki pan pai a Singtang Aa leh Voh khawi in, zingkal leh nita leh ahun awl ah Aa leh Voh buaipi in a um awl man sihi. Tuachia kumni kumthum sung vel apata ua hapan a apang zia un kining ching tah in a um thei ta uhi.

I Zougam nunga tangval te hi gam leh nam dinmun theisiam leh nu leh pa te sang a economic poimaw dan thei siam te akihi zia in nasepdan law leh hoizaw te nulehpa te hil a thukup a mapui dingte ihi uhi. Etsahnan: Aa khawi leh Voh khawite hi sil hou leh buaina tham chinglou bang in kilang nanleh singtang a ding a Aa leh Voh khawi sang a nasep lawzaw a umlou dan theisiam a nu leh pate toh houlim in bawl pai lei innkuan kining ching aki hipai ding hi.

Nunga tangval mani innsung khantou nading a nu leh pa thuhil leh mapui thei a, innsung khangtopu thei nading a taima leh tha nuam a sep hi lungpiching khualna leh Pichinna hoipen ahihi. Nungat tangval lai apat a lungpiching kua ingtam ua innsung nasep nalam a nu leh pa te thaheng theikhop a na ing sep chiang un, Innsung in nasatah in ma angsawn ding hi. khangtha innsung nasep dan theite hi kinkho man siam leh nu leh pa leh khotang in akipapi in aki ngaisang mama hi. Tambang a nunga tangval ten nuleh pa innsung khantou leh changkan nading a thukup leh ahoulimpi ua, taima tah a na asep uh gam leh gam khantou nading in apoimaw mama hi.

No comments: