Sunday, November 30, 2008

ZOUGAM & EDUCATION (LAISIMNA)

- T. K. Lama, Aizawl, Mizoram

Education hi khovel mihingte adinga khangtou leh masawnna hoipen ahi a, Mizawng te ading a khantouna leh gualphana hoipen leh mihausa te ding a kicheina ahihi. Mimawlte adding a pilna leh theitamna, Mipilte ding a pil ki belapna ahihi. Lekhasiam leh siamlou kikhiat dan ahi leh mittaw leh mitva bang ahi chiin lekhasiam poimaw dan ana kigen hi.

Sap thupil in “Education is all round development” (Laisim hi bangkim a masawnna ahi) ana chi hi. Lekhasiam ten khovel kiheidan thei in lehkha simlou te sang in changkan na leh masawnna anei zaw uhi. Tuaban ah lekhasim hi khovel mihingte kitai demna pen ahi in pilna kipatna zong ahihi. lekhasiam hoina leh kanatdan kam in kigensiam sih nanleh lekhasiamte khoheidan leh hindan a pat lekhasiam hoina te mu in, kinepna leh lam etna liantah nei in I Zou nu leh pa ten nei sunsun in tate school ikaisah uhi. Ka tapa/tanu laisiam in office khat ang hi a halaw ang la chiang in keizong kahasatna teng mang hil navang chi in NU leh pa tampi ten atate laisim pichin hun ngalatah in agaldawt zing ua, nu leh pa kinepna bang a laisim a lawchinna mu mitampi te adding a laisim khang kilehna nopsatna ahilai Sang naupang tamzaw ten nuleh pa kineppi na bang tung zoulou in a um uhi. I Nampi a ikitaidemna ten uh laisim nalam ah atangpi in za ah nga(5%) in zong aki law ching zou sih ua, tua khu nam bang a I khantou theilouna pen uh ahihi. Tate laisim nading in ahau azawng in sum tampi kum chin in aki seng a, atangpi in Zou te neival leh neval neilou a neisunsun tate laisim nading a zangte ihizia un inampi economy akhantou thei sihi. Tate laisimna ding a sum inkuan khat in kum sawm sung a aseng teng Business bawlna in kizang ta leh inam uh napi tah in aki khangtou zawding hi.

Tambang a Zou tate lekhasimna lam a I lawsap na zia uh tampi a um a, tuate ahileh:

1. Nu leh pa ten tate etkawl siamlou zieh: I Zou nuleh pa tampi ten tate sum neisun sun leh neilou sasain school a kaisah ua, tate school kai ding a hoitah a inn a pat akuonkhiet pou uleh lungdam kisa in school ah a bang chi um ei, bangchin lekha asim ei, a class uah bang dinmun ah a ding pha ei, chi ngaisahlou in a um uhi. Tambang a tate school kai ngaisah lou te hi huan a haichi itu a i haichitu angpou a pat ngaisah lou tawh kibang ahi. Nu leh pa in tate laisim leh simlou angai sa lou chiang un School naupang khenkhat ten lekhasim hi atung ua nulehpa te mawpuana leh a bawl teitei ding bang a ngaidan nei in a lekhasim ngaisah sih uhi.

2. Nulehpa leh tate kikal : Nu leh pa leh tate kikal a kingainatna leh kizawpna (good relation) hoi umhi naupangte khangkhiat nading a poimaw pen ahi a, Inam sung ah nu leh pa leh tate kikal a kizopna hoi neilou innkuan tampi aki um hi. Tua bang kizopna hoi a umlou na innsungah nuleh pa leh taten lekhasim poimawna leh phattuomna kikup leh loulimna a anei sih ua, taten laisim poima na leh ahoina tahtah theisiam phalou in pichin huin ngana khat bang in angai thei uhi.

3. kingahna chinglou: Sang naupang khenkhat lekhasim pailoudeuh ten lekhasim pailouzia a lekhasim tawpsan a sildang sum law nading kingahna chinglou leh nehawlna tahtah chinglou, ji leh ta tawm/enkawlna chinglou lungsim kingahna leh kinep pi a inei in lekha sim atawpsan zel uhi.

4. Lamkaite: Sang naupang tampiten insung a nulehpate thuhilna leh hantawhna thu zangailou leh mani nu leh pa thugen thusim lou aki um zeuzeu a, tuabang naupang kilung phengsah ten anu leh pa te thuhilna sang in kholai a amingaisang leh mi khen khatte houlim na in along sim uh nasatah in ahei dang lam thei hi. Tuabang mi te thuhoi thupha za dinga lamkaiten mipi kikhawpna leh houlimna a laisim hoina lam aget ngailou chiang in leh mipi vantang kihoulimna niam zia in mitampi in siatna lampi azui zel uhi.

Lekhasiam hi bangkim a khantouna leh changkanna ahibang in alampi zong zui ahasa mama a, naupangten laisim nalam a panpi tu ding a poimaw laitah ua panpi tu amulou chiang un laisim a thasietlaw thei uhi. Tuazia in Tate lekhasimna a alawchin nading un nuleh pa ten mawpuana liantah anei uhi.

Zou ten Education a tusanga lawchinna hoizaw leh ma isawnzaw nading un anuai abang a Sangnaupangte, nu leh paleh Lamkaiten pan ila uh angai hi.

1. Tate lungtang a tupna chi tu ding: I Zou nu lehpa ten tate lekhasim nading a bang zia a sum tampi seng a school kaisah ihi uai, bang tupna e inei uh chi tate thuhil gige ding ahi. I siltup leh ngimte, school fee a sum I sentam dan te, kham nei a officerte ang hi chiang ua anopsat dan ding te, Lekhasiemlou te nasepgim dante houlim pi gige a, taten laisim nalam a tupna tahtah anei theinading uh ngaitua zing a alungtang ua tudet sawm tinten ding ahi. Tate hun awl leh houlim chiang a laisim a thanop theina dinglam ua houlim pi in tate mi piching in a siam thei hi

2. Khosung,Veng sung houlimna zieh: Mihing te social animal ihi a khosung vengsung houlim naten mimal hindan nasatah in ahei danglam thei hi. Khosung vengsung houlimna te hi nau pangten ana ngaikhe zing ua. Innsung a nu lehpa thuhilna za ngai senglou naupang tamten amingaisang leh zaa deute uh thugen banga um asawm tangpi uhi. Tuaziain khawsung vengsung nunga tangval te houlim leh ki chiam nui tanpha in naupang te tung ah effect liantah anei thei hi chi thei in, Tambang houlimna ah mipil misiam leh mi lawchingte umdante leh lawchinna thugu houlim tamthei lei eima leh khanglai sangnaupangte ading in tupna liantah angpe thei ding hi.

3. Pawl lamkaite: Lekhasim lam a nam bang a lawchinna ding in khosung leh vengsung lamkaiten poimaw na liantah anei ua, lamkai kichi khat thugen hi mitampi ten aki ngaikhie zing in mitampi te bil ah agingzing thei hi.

Tuazia in Lamkai khat pou pou pawlpi sung chau a kithutah sah lou a, khahei leh gamtat dan bangkim a lamkai ching ahidan akisah zing sawm ding ahi. Lamkaiten nam khantou nading a sangnaupangte poimaw dante, lekhasim hoidante, hapan dan dingte leh I namin lekhasiem a poimawdante houlimna leh ki khopna (function) lah a gentam angaqi mama hi. Tambang a lamkaiten sangnaupangteleh mipi ading a thuhoi thupha aget tam chiang un, Naupang mani nuleh pa apat thuhilna hoi zangailou leh khenkhat nu lehpa thuhilna sang a khawlai a a thuza te un a bil uh a vutzaw thei a akhenten lamkaite tea pan athuza ten tupna sangtah anei sah thei hi. lamkaite hi mi tangpi tung a vaihawmte ahina bang un koipou in akiza in akingaisang tangpi a, Naupang kholai a kimawl maimai khat in zong athugen uh ana chiamte thei uh ahi chi thei a Sangnaupangte ading a thuhoi thupha aget tam uh angai hi.

Education hi mite adding in khangtouna bulpi ahia, ne leh ta nei leh lam a hasatna neilou te adding in education khantouna pen ahi hi. Hinanleh eite nei leh lam bangma neilou zing an nita ann neding toh buai nalaite ihizia un secondary devolopement ana hihi. Education hi mite adding a khantou leh masawn a hausatna ahilai in mitampi te education a lawching zoulou te adding in kine tum thei nakhat ahizia in nu leh pa ten tate laisimna lam a theitawp suah angai a, tate laisim sung tou pi paiding khawp anu leh pa te angpang chiang in laisim sang naupang te hi nasah ta in laisim lam a a masawnpi un akanatpi mama uhi.

No comments: