Thursday, July 31, 2008

ZOU DEFENCES VOLUNTEER (ZDV)

- T.K. Lama, Aizawl, Mizoram


Kana thei dan in Manipur Churachandpur a unau Paite leh Kuki gal lai a Zou ta khielna neilou a si sawmthum val ki um in, galzaw apat Kuki lam a um ten Kuki te kung ah tax kipia in Paite lam a umten Paite te kung a tax tunitan in akipia nalai hi. Tuachia unau Kukite thuneina nuai a umten tax sangtah kipia ban mipite tunga chintaw neilou leh lusuang tah a agamtat uh kithuala mama hi. Tambang a gaal lai a izou mona bei a siteng leh mite khut nuai a ki um thuala kisa in gam leh nam ngaina khangtha ten I Zou khuate vengbit leh imi isate humbit nading in Zou Defence Volunteer(ZDV )chi ang phut khia uhi. Meitei te khut nuai apat training nei in a thei khawm khawm in I Zougam ang veng bit ua, mipiten zong ki support in sum leh pai neibang bang imi isa ading chi in ana kipia hi. ZDV um kichi apat Zou tate ilungsim uh hinghang in gualphana khan bang a kingaina leh kouzong mi kanei ve uhi china lungsimte ang kinei man hi.Tuachia ZDV ten igam leh nam ading a sil hoitah angbawl khiat ding mipiten lam etna(Hope) liantah tawh aki ngazing lai in, vangsiat huaitahin ZDV general secretary Pu. Thangkhochin in sina ang a, Pu. Thangkhochin sithu akiza in Zou tate ki ngui in lungkhiatna liantah akinei kia ta hi. Thangkhochin pen kei kana za dan in Migum leh hangsan Zou te thautang aakoilen tuan sih ding hi chi a, midingkip khat ahi zia in ithuai kasa in Zou tate ading a Tanna liantah(Great lost)in kana thei hi.

Tuachin President pu lamkaina nuai ah ZDV ten masawnna sang in beilam manaw in, kholai kam a kiza dan in ZDV te mithum chau ahi chite ahing ging in mipiten ZDV aginna leh lametna liantah kineipen meilum bang a hing theng in, ZDV thawm leh gamsua thu akiza nonsia. Thusua khat leh ni hingbawl zel nan leh uh mipiten ZDV umnonlou a Lamkaipa leh anungzui khat leh ni maimai um leh bangma bawl thei nonlou bang akingai in koiman thusim leh thula lou in bang in ngaidan aki nei tahi. ZDV apat bawl leh malana( activity) kiimu lou leh kiza lou ahizia in athusua uh koiman angai poimaw nonsia, Volunteer tampite Aapi sanga in amat a anoute lingkom daikawm a lutmang bang in akitheza ua, hunchikhat chiang in ZDV te kikap lum chi thu akiza zel hi. Tuachin ZDV mi leh sa ten mun tuamtuam ah sina tua in Zou khangtha tampi ten kanatna leh sepkhiat neiloi a sisan leh hinna tampi atan law ua, volunteer tampite atunna gam uh kitheiphalou a mang in, tampite mani pianna khua a zong kia(return ) ngamlou a umzong uhi.
Tambang a Zou taten i hamuanpi leh ikisuampi mama uh gam leh nam humbit leh veng bit ding a lam etna sangtah tawh igaldawt zing laitah ua ZDV te kesiat tungtang I thei chiang un Zou taten na isa un I sinlunglai sung uh gubang in ang zel hi.

ZDV te hoitah a akiform lai ua gam leh nam a ding a amalana ding un keima khawm in lampi kana ngaitua zing a, hinanleh ZDV beita ang kichi kaza in beidawn huai kasa mama hi. Miten agam leh nam ading a thau a tawichiat lai ua, eimiten zong kitawipan in gam leh nam in bangtan in akinatpi diai ? bangchi in pan hing la leh uh ahoidiai chi a ka ngaitua lai a ake siat thu kaza in kalungsim ana sah mama a, Zou tate ading chaanna liantah(Great lost) bang hial in ka ngai hi.

Tunung a thu kanaza kiadan in ZDV founding President dam nalai leh ZDV min tuzing nalai hi in ka thei a, ka lungsim ah kipa guna liantah kanei kia hi. Hinanleh ZDV bangchibang a peipi asawm e, Bang tupna nei a bang chibang a ma latha asawm e, mibangte khutlai a pan maimai ama ahilou leh Politic a kigawl sawm maimai zong ahithei hi. Hinanleh ZDV akiform tunglai ua amala dan te uh kathei dan apat leh akiform ziate uh ka naitua chiangin tuabang maimai a masial leh du am ding in kagingta thei sihi. Sum leh pai zia a buaina ana neikha uh ahileh zong angai dam thei hi. Sum mu ngailou in sum ingmu chiang in ginumna aki tasam ut mong ahia, Hinaleh , gam leh nam min suanlam a mimal law nading del emaw be leh phung khat tungnun nading ahilou leh politic a kigawl sawm ahileh abawl fuh ding kaging ta sihi. Azia chu ama lamkaina nuai a Zou tangval sisan tampi luang in ,mi tampiten henna ana tan ta ua, mipiten sum leh pai tampi ana kithaw khawm ta ahi. Tuaban hilou a ZDV reformation anei a tupna leh ngaitua natha anei a gam leh nam a dinga pan alatha leh mipiten full suport ipia ding mong uh ahi. Ama ZDV President mimal in kihoupi(Contact) thei sih nan leng tami Web site apat gam leh nam khangtou nading a ZDV te mala nading a kathei leh kadeite ka hing talang hi.

ZDV President in Zou tate gentheina puona leh gam leh nam ngaina tahtah nahi leh tam anuai a na panla tha dan ding a hoi kasha bang te in nalungsim leh ngaituana ahei danglam a, ngaituana leh thatha(New strength) tawh igam leh nam ading a pan nangla tha ding kagingta in ka lam et hi. Zou ta nahi a Zou sisan kai nahi leh na mileh sa mualliamsa te hagau kipana ding leh Imi nasate ading a nakalsuanna in ga hoitah ang sua nading in anuai abang in thu kupna kang pia ut hi.

1. Economic: Zougam economic niam dan leh economic poimaw dan keisang a theisiam zaw ngen ihiding uh ka gingta hi. Tambang a Zou tate economy niamtah a I umzing uhleh Nam pumpi in Volunteer in lut nanlei bangma kanat na leh masawnna I nei ding uh agingtat huai sihi. ZDV ten economic a Zou tate khantou nading nangai poimaw ua ma nangla uhleh Zou tate tuban kum bangzat ekhat chiang in aki khangtou pan ding hi. Zou tate economic a khantou nading in Singtang lou nasemten haisum(Cash crop) lam a panla ding a ZDV in thusua abawl ding a, Singtang Aa atamthei bang pena khawi chiatding a singtang kho mipite thupia ding ahi. I singtang gam piang te kg khat a Rs.100/ man a zua thei ding singtang AA chilou sildang a umlou sia, Innkuan khat in Aa pumkhat Rs. 150/- lah in zua thei in kumkhat ah AA pum 100 zua thei taleh Rs. 15000/- sum alalut thei hi. Singtang khaw khat ah inn 20 in kumkhat sung in AA pum 100 chiat zua thei taleh tuami khua economy Rs.300000/- (Lakh thum) in akhangtou ding hi. Rs. 300000 ah ZDV ten gam leh nam ading in Tax 3-5 percent lataleh uh Rs. 3000-5000 lah a ching thei ding ah. I Zou khua 20 ah atung abang in singtang Aa khawi chiat thei talei kumkhat sung in Zougam economy Rs. 6000000/-(Lakh sawmguh)in a khangtou ding a, Tuachin Tax a lut Rs.60000/- apat Rs.100000/- aching ding hi. Tambang a mipiten na angsep chiang un mipite nasa tah in ang khangtou ding ua tuachin ZDV ten zong ma ang sawn zel ding uhi.

Tambang a ZDV ten a thuneina uh azah ua, ma angla chiang un mipiten full support akipia ta ding a ZDV lamkaite hi Zou tate Robin hood akichi hial ding hi. Tua hilou a kithau tawisah leh mipite tung a aki lulaa seng uhleh nampi in support aki pe thei sih ding hi. Tami AA khawipen I singtang khua apat mimal leh nam bang a I khangtou thei nading uh umsun leh lampi naipen ahi ban ah lampi nop pen ahi a, hinanleh Zou tate hi mi luhlul leh minial kal hatte , mite thuhoi thupha gette zong nialkal nading suite kamdam a kigensung nialkal sawmte akihizia in ZDV lamkaiten ten hoitah a ngaitua a, Gam leh nam khangtou nading ahilou leh chi a force zah angai leh zong zah mai ding a hoi ahihi. Etsahna: Singtang khua khat bulpat nading a tel(select) a bulpan ding a thupia mai ding ahi. Tuami khua a Aasa ne leh Aa zua dan et a, Aa khawi pungna lam a mala lou a Aasa nete tung a action la a, ahithei leh kumkhat sung Aasa koiman nelou ding chi khop a Aa pung nading a panla phawt ding ahi. Tuami khua a mite Aa khawite hi etkawlna damdawite leh azua dan tan a Volunteer ten pan lapi a, Tuami khua Aa khawina khua Model a siam sawm phawt a alawchin dan a zil a khawdang a bawltou zel ding ahihi. Ahilou leh Kumkhat a innkhat in Sum tuazat tax apia teitei ding chi a, Tuami tax pia thei nading a Aa khawi hoipen ahidan leh Aa khawite hasatna leh malana theitawp akithuapi leh ahasatna tua theite uh panpi thei theina a panla pi ding ahihi. Tambang a kumnikhat in bawl chiang in singtang mipiten Aa khawi lawdan ang thei ding ua, ZDV kigawl ngailou in ama un theitawp ang sua paiding uhi. Tualeh ZDV malana himhim hi gam leh nam khantou nading ahi dan mipite kung a hilna/tangkouna(Briefing) nei zing ding ahi.

ZDV Lamakiten atheiding ua poimaw kia khat ahileh Tu leh tu in Zou ta ten koima subuai thei leh koima tawh kidou thei ding ihinai sih ua, mi khutnuai a umleh mite halim bel a kalsuan te ihina lai zia un Tuban kum bangzat ekhat chiang a Zou tate eima a ikitoudel thei nading ua, lampi umsun ahileh atung a bang a Aa khawi leh haisum bawl lam a plan leh policy hoitah nei a ipei uh angai hi. Etsahnan: ZDV te malana nuai a singtang Zou khaw chin ah Aa khawi leh Haisum lam ah panla in tuban kum nga zaw chiangin insuam chin in innsung sumpi(Budget) buailou in AK 47 (Tulai kamzah dan in)khat leh ni chiat nei thei talei Zou taten koi e ilau ding uh, koita e Zou tate simmaw leh musit ngam ding.

2. Ahi thei leh ZDV in I Zou sung a be leh phung min a committee um teng hing beisahleh adei huai mama hi. Be leh phung min a committee nei chiang in kingainat tuamna leh ki thupisa sawmna lungsim akinei ut a, tuabang lungsim inei uh thei in midang ten, khat leh khat kihuatna siamtah in ang nei sah thei uhi. Etsahnan: Lamkai ching mama khat mapuina nuai a silkhat ibawl ding chiang un mitten tuami phungte lamkaina nuai ah nahichi uh hingchi leh ama phung sang in kei phung alianzaw china lungsim akinei ngal thei hi. Tuazia in midangten ikilungtuana uh suhsiatna ding a angzah uh leh eite kal a ki ettuamna lungsim hingpiantheina ahi zia in be leh phung a kihui khawm leh Committee himhim inam sung ah umsih henla Zou ihina ah lunkim chiat thei lei ahoi pen ding hi.

ZDV / ZPA President leh lamkai dangte hi gam leh nam lamkai dangte (UZO/ZYO / Hattuam ) bang a gam leh nam ading a lamkai poimaw mama te ahi ua, Galvan tawite ahizia ua mipiten etdang leh hingging leh ettuam ding ahisia ua, Ama uh zong galvan tawi ahizia ua aki tung a lulaah/ kithau tawi sah a dankal a agam tat ding uhi ahi sihi. ZDV/ZPA lamkaiten mipite masawnna leh gam leh nam khantou nading a ma hoitah a angla uhleh Zougam lamkai kichi tampi te sang in gam mipiten aki kanat pi zaw thei hi. Tualeh ZDV leh ZPA ten Namkhat Chikhat ihi dan uh kithei siam a kigalmuna leh kihuatna lungsim neilou a, tuabang lungsim neitheina ding a kamka leh thubawl te dou khawm a, Zou tate Nam khat Chikhat bang a idinkhiat thei nading uh ngaitua a aki thuza zing ding uh ahihi.

Tua leh inam leh pawl sung a kimu siam louzia, thukimu lou zia leh lungkim louna neizia a midang leh pawl hatzaw te kung a tai lut leh vazawm ten, ami vabelh te uh suanga imi isate tung a khut ha na lungsim aneilou uh Zou mipiten ibeisei ua, Kami kasa tung a khut ha(That) sang in ka hina apat ka kiningkhin ding hi chi ngam ding lei midangten zong angza deu ding uhi.

(Tam atung a ZDV te Gam leh nam ading a mala leh kalsuan nading a ka thukupte hi keima ZDV ah katui in ZDV kapanpi china ahisia, ZDV te kana theidan in Zou tangval te gam leh nam ngainat zia a mani innlum taisan a hasatna leh genthei tampi thua leh lu phal a lut tea hi ua, tua a thuana te uh leh Zou tangval hinna leh sisan tampi luangte athawn ahilou nading a amala nading ua hoiding a katheite kagetna mai ahihi. Tuaban ah ZDV te chau hilou in I Zou sung a pawldin himhim in gam leh nam khantouna ngai poimaw masatpen ainei uh apoimaw pen ahi chi kagen ut sawn sawn hi. Tua leh ZDV/ZPA Presdent/ Leaders ten athei ding ua kadei ahileh Galvan tawi leh mipi ten tung aleng bang akingai a sum leh pai ama uh mimal hamphatna leh bal eh phungkhat koisang/ tungnun nading a lungsimgu anhei uhleh gam leh nam lamkai ching ahisih ding ua, Khangtha te sisan leh henna tawh nehawl bang in mipiten akingai ding a, Ama uh leh a volunteer te ading in I Zou khua leh I Zou mipite ahim(Save) sih ding hi.)

Wednesday, July 30, 2008

HATTUOM KHAT A UM A I NAM KHANGTOU NADINGTE

- T.K.Lama

Zoute hattuom khata ium chiengun Hattuom hausa leh sil bawl thei akihita dinga, tuachiin hattuom in gam leh nam khangtou na dingin anuai a bangin ma ang lading hi.

1. Singtang khua school umlouna ah hattuom in school angphut ding a, singtang naupangte ading in lekhasimna hunhoi ang ki hawng ding hi. Tuachin singtang naupang laisiam a officer hiding utvehvaw te leh laisim lam a tupna tahtah neia pianna in azillou zia a laisimtheilou tampiten laimna ang nei ua ang pichin chiang un gam leh nam ading a mikhana tah ang hithei ding ua, Zou literacy rate nasatah in angsang tading hi.

2. Singtanga school ginaloute puatha ang hidinga, middle school te high school ah khangsang ang hiding hi. Lekhasiem nasep neilou te a dingin, teachar na sepding ang um tading a, mimal economy ang khangtou paiding hi. Singtanga teng sum leh pai hasat zieh a school kaizoulou tampite a dingin hattuom school apat mikhat suohtheina leh guolphahna lampi leh hunhoi (Chance) lientahin ang kihong ding hi.

3. Hattuom hausa ingnei chiangun singtang ateng mihasate kung ah hattuam in panpi na tuamtuam ang pethei ding a, mitaima leh mi ginum te kitunding thei nading in sudsidy leh loan ang pie theiding hi. Tuachin hattuam apat mi tampiten khangtouna angmu theiding ua, Hattuam milehsa ahina bang ua sawm akhat hoitah in angpe ding uhi. Amauhte sawm akhat pia apatin Hattuam sum nasa tah in ahing pung toukia ding hi.

4. Hattuom kizoppi nei hoidana zil in leh lamkai/vaisaite chitdan a zil in hattuom hospital leh training centre te ang ki hawngtou zelding a, mitampite a dingin tahsa leh hagau damna ahi ban ah siam zilna mun (Institution) hoitah ang hi ding hi. Zou tate a dingin nasep senglou ang um tading hi. Adiehin singtang lama sumleh pai hahsa tahtahte a ding in Pasian leh hattuom zal a damna mu theina ang hi ding hi.

5. Hattuam khata um a hoinapen leh deihuaina pen ahileh I Zougam hattuom mite lah a Hagau siangthou halna (revival) hingtung ding ahi hi. Hattuom khata uma lungsim leh nam a kipumkhatna ing nei a hattuam mite lah ki huphulnate, aguh a kihuatnate, kiletsahna, kithangsiatna lungsim ipuoh leh I chapouna te uh ang beichiang in ilah uah Hagau halna nasatah ahing tung pai tading hi. Tua hunchiang in ilah uah Hagau nasepna thupitah hing um in thumdamthei leh kilana mute ang ki um tading hi. Mi tampiten hagau damna chauh hilou in tahsa natna lau huai leh damtheilou a ingai uh T.B, Cancer, HIV leh AIDS natna neiten damna kidanglam tah Hattuam kikhen zia a ina mu ngailoute uh ahing mu tading ua, tam hunchiang in Hattuam lamkai tampi ten Hunsawtpi tah Pasian thupina kilah nading daltute ana hidan uh kimutha in kisia in mittui tawh ngaidam ngen in kap ngut ngut in a thumta ding uhi.

Gam leh nam ngaina kichi leh Zou tate vengbit ding a liphal a kal suan inam sung ah ZDV leh ZPA tea hi ua, hinanleh bangchibang a gam leh nam vengbit asawm uh e chi koi nam aki theipi sihi. ZDV leh ZPA ten gam leh nam ngaina a Zou mipite vengbit nading a thau tawi leh galvan zang hinanleh ama uh sang a galvan zang masa leh kipan masate lah a getthan zong ahi nai sih ua, mipite ading in hamuanpi ahasa mama hi. Hinanleh mipite khantou nading a ma ala siam ua, mipi makhualtah ana asep uhleh mipiten ama ua ding in kanatna liantah ahing pekia thei ding hi. Tuazia in ZDV leh ZPA ten mipite khantou nading buaipi leh ngaitua masat pen a anei uh anai hi.

ZDV leh ZPA te hi gam leh nam lamkai(UZO/ZSP/ZYO leh Hattuam) dangte bang a nam mipite ading a lamkai leh kanatah tea hi thou uhi. Mipite adinga plan leh policy hoitah anei ua ma alasiam uhleh gam leh nam ading a lamkai poimaw pen te zong ahio thei uhi. Tuachia ZDV leh ZPA ten gam leh nam ading a amala dan ding ua hoi mama akatheidan in Zou tate hattuam kigawm nading in anuai a bang in ma hing la leh uh dei huai kasa hi.

1. ZDV leh ZPA ten gam leh nam khantou nadinga hattuam kigawm na apom ule, a thunuai ua um singtang khuate hattuam min khat (Zou Re-Union Church/Zou Union Church/Lamkaite lemsah dandan)phua a tuami min a Bia inn khat a kikhawpsah ding ahihi.Tuami Bia inn a Hattuam lamthu get mongmong aphallou ding uh ahi.
Hattuam(Synod/Lutharian/ZCBC) Pastorten Bia inn a Pasian thu a ut ut un agenthei ding ua,hinanleh hattuam thu get awilou ahi ding hi. Tuachin mipiten hattuam khat a um anopdan ang thei ding ua, Singtang khua dang ten ang zop pai ding uhi. Mipiten hattuam zawp pen neilou a singtang khuakhat a um ten Bia inn khat a Limtah a Pasian ang Bia chiang un Hattuam lamkaiten mipite deidan thei in Kawmdan ngaitua in koima sawl ngailou leh force zanglou in ang kigawm pai ding uhi. Tuachia hattuam lamkaiten kigawmna ang nei chiang un Hattuam min ding in hattuam lamkaiten pha asah napen pen uh mipiten zui mai ding ahia, Tualeh Hattuam zoppi ding tungtang a lamkaite phasana penpen mipiten lungkim tah a ipom uhleh Pasiam thu awina khat ahi ding hi. Mipiten idei uh ahileh Hattuam min leh Hattuam hausa kizoppi nei lam ahisia, hattuam tuamtuam umlou a inam sung leh isingtangkhua sung a hattuam khat aum a Bia Inn khat a kikhawp ahizaw hi.

Tambang a ZDV leh ZPA ten mipi leh hattuam tung a kigawmna ding a force neukhat azah kha uhleh zong Pasian lungthana ahisih dinga Adeilam ahizaw dingin agingtat huaizaw hi. Tambang a ZDV leh ZPA ten mipite makhualna tawh malana angnei uhleh amalana uh doudal leh deilou te Pastor hi in lamkai lianpen hileh uh zong gam leh nam melma ahiban ua, Setan mizahte ahiding uhi. Tualeh ZDV leh ZPA ten tamban a ma ala lou uhleh keima ngaidan in gam leh nam anaina tahtah zou sih uhi. Keima naidan in ZDV leh ZPA te hi gam leh nam ngaina a, gam leh ading a si leh man khosalou a mani inlum taisan a kalsuante ahi ua, Hinanleh Lou a lawi leh bawng lut venga gimleh thatawlna tampi thua a aven alou a haichi bangma apianlou leh aim thuate athawn mai ahi ding hi. Lou a haichite in hoitah a ga angsua a louvengtu in alouvenna thagim man amu thei nadinga Hai chite angpi chion nading a buaipi hi ahoipen hi.

Tuabang hilou a ZDV leh ZPA inam sung a galvan toi a kalsuan ten mipite khantou nading a malana neilou ua, mipite kung a khut adaw uhleh mipite ading in pua gi belapna ahimaimai ding hi. Aziapen tu a Zou taten I thuala pen uhleh I puagih pen uhi igam ua galvan tawi a tax hingngente ahi ua, mipite deidan in tuachia tax ipia thouthou uhi midan khut alutlou in imi is ate khut ah lutthei leh chi ahia, midangte dal zou tuamlou a eimite ikipat kit uhleh mipite ading in puagih aki belap china ahihi. Tuachi midangte dal zoulou hinanleh kipan ta vangla akichi uhleh Atung a houlimna Hattuam kigawm ban ah economic a mipite khantou nading in plan leh policy hoitah hingbawl uh henla, alawchin masang thawm neilou in agu in ma hingla uh henla policy leh plan lawchingta e chi chiang in hansantah in hing kipankhie leh uh ahoipen ding hi.

SAKHUONA (RELIGION)

- T.K. Lama

Zoute hi ipu ipa apat a sakhuo mumal neilou leh singzung sutzung bie, kithoi leh pusa biete a zune sa ne a lamtangkai nam ana kihi hi. Kum 1954.apat in Christian sakhua ah hinglutin in zougam mial hing tanvah a, chritian sakhua ana kipom in zu le sane society apat Christian society ah ki um in, tuin kum 50 chinna I lawmthei ta uhi.

HATTUOM:

Hattuam kichihi Christian sakhua zuia Pasian ginga Ama bieten Mang nasemte kitup taha apeithei nadinga kikhaikhawmna leh A nasem dinga Pasianin ahatte umna mun ahi hi. Pasian nasemten mumal leh kitup taha kal asuan thei nadinga min neia kiphut khia a, Pasian kung akilan siangthou ahi hi. Hattuam hi mihingte phukhiet hinanleh Pasian nasemte adinga Pasian kunga kilan siangthou leh Pasian theipi khat ang hitah zieh in aja um mama hi. Tuachin hattuam in thuzui (doctrine) hoitah nei in Pasian leh mihingte kal lemna leh thupha puankhiatna na semin kichuptah in apei a mimal Pasian hatna mu a kithei a Pasian nasem dinga kalsuan ding akipie ten hattuam khat bel in tuami hattuam kaihuaina nuai ah Mang na asem zel uhi.

Khovel Christian te lah a hattuom tuomtuom tampi umin Pasian nasem chiet kihinanleh thugin, ngaidan leh pawmdan (doctrine) tuom tuom tampi akium hi. Ngaidan leh thugin kibangte lah ah zong hattuom min tuomtuom aum nalai a, ei Manipur gam ah zong nam chinin hattuom kinei chiatin Namkhat sunga zong hattuom thum leh li tanin aki umthei hi. Zou sung ah zong Hattuam li ki umin tuate ahile: Presbyrian, Lutharian, Catholic leh Seven day te ahihi.

ZOU SUNG A HATTUAM KI KHENNA:

Ei Zou te kum 1954 ah Christian a kilut in kum 1954 Feb. 20, ah I Zou hattuom masapen JOU CHRISTIAN ASSOCIATION (JCA) Tuaitengphai Khua ah ki phut in, kum .January 22,1956 ah Manipur Christian Conference (MCC) hattuam akizawm hi.Tuachin kum 1959 ,22 february ah Presbyterian Church of Manipur (MPC)ah kilut in Kum 1959,11 October ah Manipur Gam Presbyterian (MGP) ah aki um kia hi. Zoukam a Holy Bible nei a kidei zieh in Zou sung a Roman Catholic te toh Bible sutkhawm lem akisa a, hinanleh vangsiat huaitah in Holy Bible kal a Aprocrypha tel dingthu zieh in kum 1976 ah Zou hattuom sung a kikim khenna liantah hing um in Zou tate hattuam lian ni ah aki umta hi. Tuami kikhenna in Zou society ah hattuam kitaidem na liantah siam singtang khawlian leh khawta khenlou in Zou umna khawkhat a hattuam ni umzel in, hattuam vaisai/lamkaiten lungsim ah Pasian thu leh Hagau lam sang in hattuam kitaidemna in munsang tangzaw in Manipur sung ban ah shillong tan ah hattuam avaphut ta ua, tuachin sang naupang lung kituatah a munkhat/minkhat a Pasian phat khawm te lah a kikhenna chi avatu uhi. Delhi ah bangchi chiang in alutding uai chi ahettheisia, hunsawt akivei ding zong aging tat huai sihi.

HATTUAN KIKHEN GASUA TE:

Sap thupilin “United we stand, devived we fall” anachi uh ei zou tate tungah adihdan akilang chiang mama a, kum 1976 a Zou tate sunga hattuam kikhenna ahing um apatin michinte lungsim ah kikhen na nasata hing piang in, Zou khua khat khawta leh khawlian ah hattuam ni ding zelin, Hattuam lehlam lehlam husalum zoulou in thawmhau tah in aki um chiat hi. Mipiten kigawma ahawn a umleh khat leh khat kitawson tua a khantou na lampi zuidingte akihi dan thei in kigawm ut nan lei, lamkaite lam apat silhithei ahilou ziain mipiten sialpi guathua in ithua uhi.

Zou tate hattuam kikhen apat kum 30 avalta a, kikhen ziain hagaulam leh khovel sil ah bangmatan itung zousih ua, mimal chin Hagau, gam leh nam khangtou nading nasatah in adal hi. Hattuom kikhen zia in Zouten Hagau leh tahsa lamah mi iphala mama un tuni tan in crusade, rivival leh camping nei chiangin midang ila/guai nalai uhi. Tambang hun poimaw a midang igoi uhi Hagaulam leh Ginna lama ikhantou loudanuh kilahna khat ahi a, ihattuam kikhen ziehin khangtouna leh masawnna mel mulou a hunsotpi ina um ua, khangtoulou leh masawnlou ihidan uh zong ikithei pha lou in, niamtah leh mawltah a um nop isagawp ta uhi. Khan touna leh masawnna kichi bange anopna leh akanatna chizong aki theipha nonsia, khantou leh masawnna dinga panlahi kisuh buaina chikhat bangin ingai ta uhi. Michinten eima mimal neding buaipi in eima buai buaiin ibuai chiat ua, Siltha leh panlatha tehi buaina chiin ihinglau ua, buaina umloua iumdan ngaia um nopzaw chiin masawnna leh khantou nalam

ingaisah phasih uhi. Khantouna thu kigen chiangin tha nuamhuai sananlei zawng bulpan leh lamkai a mala ding umlou in leh mawpuohna ilah ngamlou zieh un aki ngaisah sihi. Tamteng hoitaha ingaitua chiang in I Zou hattuam kikhen zieh anahi zel hi.

Hattuam kikhen zia in mi tampiten ka hagau dinmun bange chizong ngaisah lou leh thei phalouin, lungsim mawltah leh puanatna neiloua um hi Pasian deilam banga ngaiin lungsim a vei/puanat leh lungkhamna neilou in akium hi. Hattuam lamkai tenlah ka belam noute banglampi ah kapui ei, a Hagau lam uh bang dinmun ah ading uai, mipite Hagau dinmun ah mawpuohna kanei ei chizawng ngaitua lou in mani hattuam adingin gin umtah pang in Pasian deilam zong theiphalou chithei khopin hattuam feeling inei uhi. Pasian mina kalsuan tenlah lungsima veileh puohnat neilouin amawpuohna/duty uh zoutah in apua ua(Halaw/Salary muthei nading a bawlbang in), Hattuam mipite inlah I hattuam lamkai khat ahipouleh achitna leh chitlouna zong aki ngaisiam zelin Pasian deidan leh hattuam dan zuizoulou in aki um hi. Tamteng hoitah a ietleh I hattuom kikhenna gasua anahi hi.

Hattuam kikhen ziehin vengsung leh khosungkhat a upa/papi te insah inhangpa zong kihoulim theilou in akium a, mipite zong Biehinn kaina hattuam kibahlou zieh in, kingainat leh kikhotuana a umthei seng nawnsihi. Hatuam kikhen ziehin mitampite lah ah ki ettuam naleh kikoi tuamna a umzia in khantouna leh masawna dinga kihoulim thei aki um aki umseng non sihi. Khangtouna ichipen mimal khat leh khat houlimna apata hing pieng ding ahia, lawita khat (Nulepa/upa/ pastor/khangthate) ang houlim a thuhoi thu pha a getkhiette uh khatin ana pawmpi a, tuami thu ang kiget sawn sawn chiangin thutah hingsua in tuachin khangtouna a hing um pan hi.

Hattuam kikhenzia a bangkim a ikhantou theilou dan uhleh Hagau lamtan a I masawnlou dan uh koipou alian aneu ate akhang in kithei in ipua na chiat ua, hinanleh koima tawmngai a kigawmna ding leh masawn nadinga mala leh kal suan aki umlou ziain tunitan hattuam kigawm theilou in aki um nalai hi.

HATTUOM KHAT A UM A HOINATE:

“Pankhawm hi hatna ahi” (Unity is strengh) chi thupil koipou in I thei chiet ua, hattuom kigawm hi khantouna ahi chizong thudih um sa (Universal fact) ahihi.

Zou te hattuom khat ah um talei bang kimah hawnching leh husalum tahin Pasian ipahtawithei tading ua, a masang a silhoilou ihawnching louzieh ua ina ngaizam te uh ngaizam maimai thei anghi nawnsih ding hi. Tuachin thudih, silhoipen leh atahtah mimal leh pawl sung apat ahing pawtkhe tading a, I society leh Hagau lam ah khantou na lientah ang pieng tading hi. Hattuom Hausa leh silbawlthei hattuom inei tading ua, koipou adingin kingahna ching leh hamuanpi tham hattuom ing nei tading uhi. A masanga zudawn, laithaikap, khamthei bawla hinkho beidong leh hagau dangta asilbawlte uh tawpsan in hinkho tha(New life) dei leh kisiamtha ut in Bia inn lam zuan in tampi ten hutdamna ang mu tading uhi. I Mangpa Jesu khovel a migilou leh mikhielte hundam ding a ingkum ahizia in ei Ama ginga anua zui A lei Hattuam ten migiloute, mikhial, mi beidong leh Liangvaite musitlou a Hutdamna lampia ipuilut thei nading uh kingaitawm tah a pam ila uh angai hi).

Nu leh pa tampi taten akinepna uh atate un Pasian angaisah lou leh Bieh inn kai ngailoua kholai a va maimai khangtha guolten Pasianni leh kikhopna chianga nalta a kichei a Bible leh labu kenga Bieh inn lam angzuon chiang un asanga munop leh etlawmzaw khovel ah a um non sihding hi. Nungah leh tangvalten zi leh pasal dingin hattuam a mi kizang leh Pasian theimi ang hawl/zawng ding ua, nu le pate ading in kholai a vahmaimai khat sangin tuabang mite mou leh mapa dingin adeihuai zawding hi. Amasanga Biehinn sunga thawm hau taha kikhawm zingte husalum leh hawnchingtah in ang kikhawm tading ua, thamopna,kipana leh lim in Pasian phat leh pahtawina la akisa tading hi. Khangthate lahah pilna leh siamna a kitaidemna liantah ang piang dinga, nunga tangvalten hagau mangthang vei in missionary in theingailou nagam tanah kal ang suan ding uhi. Hattuam khat a um apoimawna leh ahoina khat ahile a masanga Upa leh Pastor kihoulim theilou leh kituam et zingten lungsim leh hagaua pumkhatna in Hagaulam khantouna thugen leh tahsua ding kitu in ang kihoulim tading vua, Hattuam Upa leh Pastor dan bawsie kikhen thawmhau ziaa kingaizamte ngaidam ahinonsih dinga, I gamah thutah leh thudih ahingpiang tading hi. Tuachin tomnoukal in inam sungah mite lam dangsah khawpin Pasian gualzawlna hing kilangin bangkima khantou na liantah ahing tungpai tading hi.

( Koipou hattuam milehsa gingtu leh piangtha kichiten Mangpa loupi nadinga hattuam kigawm nading a lei hattuam lamkaite deidan sanga Mang Jesu deidan en a pan ladingin ikingen uhi).

ZOUGAM NUTE

- T.K. Lama, Aizawl

Nu leh pate hi gam leh nam siamtha nading ami poimaw pente ahi a. Nulehpa umlou na innsung hi insung dettah a um thei sih hi. Nausen khat ang piangkhiat apat in nu ang sung ah um in ang piching masang nuleh pa etkolna nuai ah a um uhi. Pate hi insung nehhawl leh nasem ding a inn apat potkhia ahizieh in nu in tate a etkawl angai a. Naupang khat in anu te kung a aumsung in nute zirtirna leh hilna te hi a sil zil masatpen leh adam sung a amang hil nawnlou ahizieh in Naupangte a ding in nute hi a poimaw dieh hi.

Gam leh nam siemhoi nading a nute poimawna dieh ahi leh khovel mipil leh mi thupi ten tambang in anagen uhi.

French gamin bang apoimaw pen ei chi dohna Nepolean in hi chiin ana dawng hi.”French gam in a poimaw pen ahileh NUHOI (good mother)ahi ana chi hi. St.Augustine in”Nute (Mothers) hingpia un ama uh sil bawltheina toh khovel kahei danglam ding hi” anachi hi. Timothy Dwiright, mithupitah in nu hoi aneizieh a lawching ahi in a gen hi. H.Benson in’Nu hoi hi gam ading a galdoute sang in gam leh nam a ding ina manpha zaw hi anachi hi. Thugentu minthang D.L.Moody inzong “Miteng in kanu banga NUHOI neileh Jail um angaisih ding hi” achi hi. Abraham Lincoln in “Nu sakhomi inkuan genthei a um ngaisih hi”anachi hi.

“Numei pilten ama innding akilam a, hinanleh numei maw in ama uh khut in a kausie hi” (Proverb14:1.)

Tam atung a milian leh mi thupiten nu te poimawdan ana muchieng mama uhi.

Ei zoute zong I khangtou nading un nute a poimaw mama uhi. Nu khat in innsung a tate etkawldan hi hazil akizil ding ahi hi. Zougam nute poimawnate ahi leh:

1. Tate etkolnaah pate sangin nute apoimawzaw ua. Nute hi tate a dinga a loi hoi penleh a teacher masapen ahi uhi. Nute leh taten kizopna hoitah anei uh apoimawdan theisiem a nuten tate hi ki pumlausah sawmlou a aloi hoipen hinatoh control a lampi dih apuisawm ding ahi. Taten silkhat a bawl khel uhleh mawh hankhum maia vua leh satding ahisih a. A sil bawl khel uh a hoilou dan get a bawlnawnlou ding aget/hil ding ahi hi. Nu khen khat in taten sil khat a khel leh a bawl chiang ua, Lungtha a ivua leh sat a kilau sah a I deiloulam bawlsahlou I sawm ua hamkam kilawmlou a hamkhum hi anglau sung uh bawlsih nanleh anglaulou chiang un a sang a khohzaw a bawlpha thei hi. Tuazieh in a kit chiang a abawl dan ding hil hi ahoi pen hi.

Etsahnan: Natate uh heng/ankuang sildan siemsah na ut a, hinanaleh a tudetdan leh a nawtdan a siemlou zieh in a kesah zel hi. Mingol huchin khachin bawl ve chi a han khumlou in, hichia tuh a lelam a hichia nawt ding chile chin adam sung in a mang hil nawnsih ding hi. Na tate kamsiam ding a nadei leh houpi mun inla nugualte nu chidan leh piteh puteh gualte pulehpi chi dan leh kisuanla nakamtengleh kipathugenna kamteng zang mun lechin ang kamsiam mai ding hi.

2. Tate hi I gila ga Pasian gualzawlna ahidan I thei chiat ua, hinanleh Pasian gualzawlna hi vangsietna leh lungkhamna suohthei ahijieh in gualzawlna dihtah asuoh nading a apei nading a idei lampi a peiding a thuhil ding ahi.

Etsanan: Tate lekhasiam a officer hiding I deileh a school kai apat lekha a simchiang a agei a toupi a lekhasim bang e atheiloute hil a, i hiltheiloute awza/teacherte dong ding a hilding ahi. School kai angtawp chiang ua school ah bang a zil uai chi doh a, a zillaite theisiemlou aneite uh leh teacherten bang agen uai chite leh school a loi anei uai, half suty/break anei chiang un abangchi um uai chi a doh zing ding ahi. Tambang a school a a umdan uh doh in a ngaituana/lungsim a hatsah thei hi.

3. Tate hi lekhasiemte tanchin lam getpi leh houlimpi gige a, lekhasiam hoidante getpi mun ding ahihi. Tambang a houlimpina in a lungsim uah tupna liantah a pe thei hi.

4. Tate hi gam sung leh nam sung sil umdante houlimpi a gam leh nam ading a miphatuom leh lamkai ahi theidante uh leh gam leh nam ngainat dante hil gige ding ahi.

5. Tate hi lekhasiam a officer ahi ding uh I dei pen hinanleh tate lekhasim atuitheilou a pichinpi zoulou ding a I theileh khutsiamna khat zilsah a apichintan a anehhawl theina ding a hoikhat sepsah ding ahi hi.

6. Innsung kikhop leh Bieh-inn kailam ngai poimaw a aneu uapat kikhoppi gige ding ahia, Innkuan kikhopna te neipi zing a,innkuan kikhawp chiang a hunzahsah zing ding ahia, Hun azah chiang a Bible a sim uh leh a Bible sim uh innsung a umteng jah ding a simsah a/awki gitdante hun pangai a hamging bang ahi nai, A simdan uh muhphun maimai a sim uh leh simging sah kia a agindan hungiap a simdan kizilsah ding ahi. Muhphun mem mem a leh gangtah a Bible simte hi sil kilawmlou leh mizumte bawldan ahi. Bible sim leh thum na nei chiang a aw (voice) kithing leh ama za ding khawm a muphun leh gang/kinawtah thumna neite hi kizelna nei ngailou leh ngaisahlou te bawldan ahi zieh in Innsung kikhopna a nu leh paten tate mipi mai a ding chiang a zumna leh nervous te a neilou nading ua kizilsah a hil/zirtir(train) zing ding ahi.

7. Tate hi I zawng inzong I hausa inzong dihtatdan ding hil gige a, Zuau thugente leh silguh chite hi silhoilou ahi dan hil a, tuabang bawl mawng mawnglou ding a thuhil zing ding ahi.

8. Pasian ging leh Pasiana kingah mite ihizieh in bangkim a Pasian thei gige ding leh Pasian muang a bangkim bawlding a thuhil zing ding ahi.

===================

ZOU TE LEH LAMKAITE SOISEL

Zou ten lamkaite soisel hi I sil deilou leh utlou pen uh khat ahi a, lamkaite khenkhat ten lamkaite ahihi hisah I sawm uhi pilna bangin ingai ua, adih natan soisel hi isoisel te sangin mite huat akilaw utzaw hi. Hinanleh Gam leh nam ngaina a khua leh tuihoi(Good citizen) khat hi a, bawldan leh peidan ding hoizaw dei leh theite adingin lamkai te dihlouna soisel loua etliam maimai ahasa zel mong zong ahihi. Ki soisel ichi chiang in athu a zil in huat ding leh huat lou ding a um hi. Eiten Lamkaite I soisel uhi huat a lading ahisia, I lamkaiten lamkai ahina bang ua abawlding akilawm abawllou leh angaisah lou seng chiang un aki soisel giap hi. Tuazia in I lamkaiten ki ettha leh kisiamthana a alading uh ahizaw hi. Khovel politic ah opposition (Soisel lamte) te hatna gam khangtou lou a um sihi. America leh Indiate hi opposition hanta gam ahizia in khovel gam khangtou tea hi uhi. Opposition umlouna leh hatlouna gamte gam khangtou a unsihi.(Burma ,Pakistan).

Bangkim ah thunei thuneina neiten sawiseltu aneilou chiangun athuneina uh a mangkhial zel uhi. Thuneina khat poupou soiseltu te a hat chiang un thuneina neiten lal loukhading lauzia un a thunei na uh a dih leh mipite deibang pen a angzah chiang un khangtouna ahing um zel hi.

Atangpi ei Zou taten Lamkaite soisel ichi uhi ama mimal huatzia, muda leh thangsiat zia ahisia, lamkaiten alamkai hina uh mang hil a bangma bawllou a aum seng chiang un ipla leh deikhawp lou zia a isoisel uh ahizaw hi. Tualeh lamkaite soisel chi a um mun a gengen lou in lamkaite silbawl leh malana danding asanga hoizaw itheite uh leh mute uh lamkaiten abawl ding ua ideate uhi News leh midia tuamtuam ah mipite theiding leh lamkaite zapha ngeiding in suathei lei ahoi ding hi. Lamkai ten zong mipi lam apat soiselna leh kithuhilna amute uhi kisuh minsiatna banga angais ding uh ahisia, kisiamthana leh panlatha na a anei sawm zaw ding uh ahi.

U-PA GOULUA LEH I ZOU TAWNDAN

- T.K. Lama, Aizawl

Khovel a nam tampi um in tawndan leh zuidan tuamtuam chiat akinei chiat hi. Ei Zou ten zong nampeidan tawndan leh dan zui (Culture and customary law)hoitah akinei a, tuate ahileh Ji leh Pasal a kineidan te, man leh mual kipia dante, tapa tapen goulua dante, numai tung a khut khial dante leh kikhen leh kikhul dan akinei hi. Inam tawndan leh ipu apatsa a ina zui uh hinanleh khenkhatte tulai khovel tawh kitua nonlou a um a, tuate hi hoitah a entha in tulai dinmun tawh kitua in aki heidanglam zel hi. Tambang a pupa tawndan kizuite tulai khovel changkan tawh heitua dan theite hi nam khangtou leh chang kangte anahi tangpi ua, nam changkang lou leh khangtoulou ten ipu ipate tawndan chi in a sumkhuang singkei zel uhi.

Ei Zou ten zong mimal leh innkuan khangtou nading a ipu ipa apat a ina zui uh U-pa goulua hi entha theilei ahoi ding kagingta hi. U-pa gaulua leh innpi nga hi khantouna mit a gal etleh in ahoina tampi um nanleh hoitah a zilchian a I etchian chiangin ahoilou na tampi ana um hi. Tam anuai a bang in U-pa goulua hi gam leh nam ading in ahoi tahtah nai chi zil vai:

1. U-pa hi tapate lah a upapen leh nulehpa te adinga tapa mel mu masatpen ahi zia in nulehpa itna akidang mama hi. U-pa hi nu leh pa adinga kinepna leh hamuanpi pen ahizia in nu leh pa dingin a it huai dan tadangte sangin asangzaw hi.

2. Nu leh pa te tha hengpen leh bangkim a padinmun a dingtheipen ahi zia in adia in nute ading in a hamuan huai dia hi.

3. Pa ten vangsiatna thu a sina khat atua kha chiang in upa in pa dinmun ading in innsung a enkawl zel hi.

4. U-pa kichi hi a naute sang a nileh ha mu masa ahizia in lungsim pi chin baina khat anei hi.

5. U-pa ten nulehpa te nasep leh sil bawl ah panpi in nulehpa te ading in puagih a zangkhai mama hi.

6. U-pa in nulehpa te ate avuai tan a enkawl in ana vui zel a, nu leh paten u-pa zal in hamuang leh lunggimlou in ahuntawplam azang thei uhi.

7. U-pa innpi ngana dan nuai ah nauzaw te ading in nulehpa vangsiat sil a angbeisan kha dinga zau huai seng sihi.

8. U-pa in thuneina angla chiang in nauzaw ten upa pansan in ama uh ma aki khual thei uhi. U-pa vaisaina nuai ah nauzaw ten nu lehpa a suhbuai ngam sihi.

Tam atunga te hi tapa tapen(u-pa) goulua dan hoina te hi a, inam un kum zatam ina zui uh leh ahoina leh hoilouna theilou a nam tawndan a ina pawmdet uh ahihi. Tapa tapen goulua a innpi ngana hi a hoina atam gual in a hoilouna zong atam thou a, tuate ahile:

1. Mihing dam kum et in u-pa apichin chiang in pa tampite athahat un deibang in na asem thei nalai ua, u-pa ang pichin chianga nasepte ang nei chiangin pate nasep aki thatda(Neclect) thei uhi. Pate nasep ang ki thatda chiang in nauzawte ading gou a umnon sih tangpi a, Tuachin nauzawte avavai ut mama uhi.

2. U-pa khenkhat ang pichin ua patetawh bantha kikim angnei chiang un khenkhatten pa thuneina thagum a tusawm in innsung ah pata buaina tampi aum thei hi.

3. U-pa in nulehpa gou aluading a a unau dangte a enkawl ding chi ahi a, hinanleh u-pa khenkhat innsung hindan leh khosah dan hasa deuten anaute aningin ama ua kitoudel ding in asawl gumsan thei ua, nauzawte adding in a beidawn huai thei mama hi.

4. U-pa khenkhat nulehpa goulua ding ahi kithei in ahinkhua ah kithatdana anei thei a, tuate hi nulehpa adingin puagihtah leh sihun lou a sina tan atun thei hi.

5. Nulehpa te ta itdan leh u-pa in a unaute a itdan tong leh laam a kikhia ahizia in u-pa in innsung a thuneina alabai seng chiang in unau dangte ading in hin ahasa ut mama hi.

6. U-pa in jilehta angnei chiang in aji atate a khual ngai ahizia in a unaute khualna aneithei sia, a unau dangte ading in mualsuana ding lamet avang ut mama hi.

7. U-pa in ji hoilou aneikha a ajiten anulepa leh asanggamte anuda khaleh unau dangte getlou nuleh pa adingin damsung gentheina khat aching thei hi. Nulehpa ten ata dangte lungsiat in khotua mama nanleh bangma abawlthei seng nonsia, Tate genthei hasatna lungsim natah in agal et zel hi.

8. Innsunga upapen amitmaw sim a sep leh bawlkhiat aneilou leh pate adingin lungkhamna ahi a, Unau dangte lah akikhual uh angai zia in nulehpa adingin vangsiatna liantah ahithei hi.

9. U-pa ten innsung a pa dinmun ading thei ding leh pate thaheng dingte ahichi kithei in lungsim nei leh kithatda theilou ahidan uh thei in na asem uh upaten lawchinna anei chiang un unau dangten kimuanpi in aki thatda thei uhi.

10. I nam sunga milawchinglou leh nasem lou a um maimai kitam zia u-pa hing enkawl ding um chi thei a kithatda akitam zia ahi thei hi.

Tam atung a u-pa innpi nga leh goulua dan tehi michin tung atungthei leh tunglou thei sil ahi a, Bangdan zui in khovel adan hoilou pen zuilei zong unau ki itna leh kingainatna nei hi apoimaw pen hi. Mihingte du amna khovel ateng leh anopthei bangpen a um utchiat aki hizia in Innsung a nulehpate (Adia in pa in) tate tung a itna kilahsah dante siama, gou tate hawmtham ching nei ten adamlai ngei a siamtah tate tung a deisah tuam neilou hawmsa a koi masat hi paching leh mipil hina khat ahihi. Pa khenkhat in anei alam teng upa ading a nuasia a anauzawte ngaisalou aki um thei a, tuabang hi Pa chitlana leh mani nopsat nading chauh ngaituate ahi hi.Inam khantou nading in u-pa innpi ngana dan nuai a um ihina bang un u-pa te hi nulehpa ten tate akikim a etkawl dan siama thuhil zing uh angai hi.

I kimvel a iten Unau Hmar, Lusei(Mizo), Meitei te hi eite sang a nam khangtou, pil leh changkang zawte ua, Namkhat changkang leh khangtou ten silpeidan ana musiam un atu atate dinga dan zuiding in ana bawl ua khangtha ten ang zuitou chiangun ang khangtou zel uhi. hoithei bangpen ding a dan anabawl a ana zuithei ziauh ahi uhi.

Nautum innpi nga leh goulua dan ahileh Innsungkhat a ta pasal teng a lianpen apat ji leh ta nei masate ana in tuan zel un nautum in innpi(Nulehpa tenna in) nga in nu leh pa gou analua a, tuachin anu leh pa te enkawl in ana vui zel uhi. Nautum innpi ngana dan nuai ah Pa in chitlana leh sina atua a kha leh u-pa in pa mawpuana la in thupi lapi vai ding chiangin u-pa in aki zang hi. U-pa inntuansa hinanleh zong nautum inn ah padin mun in ava ding thei hi. Nautum innpi ngana dan zui ten nautum innpi nga a hoina ana mu te uhleh akhangtou na bulpi uh hiding a gintat huaipen ahileh:

1. Ipu ipaten atate uh tung a anathei(Experience ananei uh) hoi mama khat uh ahileh atate lah ua upatdan azil in lungsim nei dan kikhiatdan leh U-pa/upazaw te Lungsim naupang zaw ten aphaloudante, nauzaw ten u-zawte adem zawlou dan uh getna in “Khup in Kha khel ngaisih” chileh “U-pa leh lamtou kidem zoulou” ana chi uhi. Nautum innpi ngana dan tuiten ipu ipate ngaidan bang ananei ziaun u-pa u-zawte hi bangkim ah nulehpa te ading in angaitua huailou zaw leh ama ua dingkipthei ahizia un ana indang sah uhi. Tuachia u-zaw te a indan chiang un u-zaw hina lungsim in pichinna apia zel zia un akitoudel thei tangpi uhi. Tate lah ah nautum ten nu leh pa te lungsiatna alaw mama un nuleh ten angai tuam mama ua, nautumte ngaitua nazia in nulehpa tampiten thei leh theilou in na asem vevaw zel uhi. Nautumte a lungsim uh anou in apiching ha ua, hinanleh nulehpa etkawlna nuai a um leh nulehpa neisa tawh bulpan ahi zia un a ute bangin lungsim neisih nanleh lungpiang kua chiang un nelehta hawlna ah alawching pai uhi. Tuachin U-zaw te a u-zaw lungtang tawh a inntuan ua angkitoudel chiang un nam sung ah mikitou delthei atamlaw zel a tuachu gam leh nam khantou leh changkang na bulpi khat asua hi.

2. Nautum inn pi nga na ah u-zawte aki thatda(neclect) thei sia, inntuan zaw ding ahi kithei kawm in lungsim neitah a a um zia un inn kuan khawsa/ um thei a sua tangpi uhi.

3. U-pa te hi khovel mu masa zaw tea hi zie un nauzawte kung a vakun ding sil hitheilou bang a angai zia un tupguna/tahpan na khat a anei tangpi un, tuamin sangpi atut thei zel uhi.

4. U-pa goulua nanuai a siltung dei huailou tapain nu leh pa thunei na thagum a lasah leh thu neina kitu abuaina nautum innpi ngana innsung ah a um thei sihi.

5. U-pa gouluana inn sung ah u-pa in ji leh ta ang nei chiang in a lungsim ngaituana aji leh tate tunga umlou theilou ahizia in anaute angai sah thei seng sia, Nu leh pa pilvang louzia leh chitlou zia in nu lehpa tampi ten tate vavai gentheina mu in lungsiat mama nanleh bangma bawl thei neilou in lungsim na kawm kawm in a enliam zel hi. Nauzaw innpi ngana a nu leh pa damsung nu leh pa in tate khem tuam neilou a enkawl in a nei bang bang aki lawm dan a a hawm chiang in lungkimna a um zel hi.

6. Inn sung a U-pa in ji leh ta ang nei a innsung khawsah hasat chiang in nunei(U-pa ji ) agilou ut mama in unau dangte leh nu leh pa huatna a neithei a, U-pa ji ngamlou deute innsung ah buaina leh hasatna atung ut mama hi. Nautum innpi ngana innsung ah jinei masa inn tuan zel in moute thuala na a um man seng sih a, nautum jite agitlou a nuleh pa alungkimsah lou leh u-zaw ten nauzaw innsung ah thunei liantah aneithei zia uh leh nulehpa ten gouluana u-zaw te kung a pekhie thei ahizia in nautum ji agilou thei sihi.

Unau Hmar, Lusei leh Meiteite te tawndan nautum innpi nga hi I Zou nam tawndan U-pa goulua dan izah sang un innkuan sunga mimal chin te khangtou nading leh changkan nading in ahoizaw in nuleh pa gousum nei sunsun tezong aki homgual zaw hi.

Mi changkang leh khangtou te sil hoibawldan entawn a bawlte hi mipil ahi a, Mibawl ahizia a bawl sawmlou a silhoi ning khinte hi mimawl akihi hi. Eite zong mimawlte um bang a um sawm teitei nonlou in eima mimal, inam leh igam ading a changkanna leh khantou na ding ahi pou a silsia ahisih pouleh mite silbawldan hoite entawn in kibawl pailei mimal, gam leh nam bang in I khantou pizaw ding hi.

( Tami U-pa goulua leh nautum goulua dante hi inampi in zui vai china ahisia mimal chinte, gam leh nam khahtou nading mit (Eye’s) a et in ahoizaw chizia a kang talat ahizaw hi).

ZOU TATEN PAWL THA I POI-MAW UHI

- T.K. Lama, Aizawl, Mizoram

Zou tate zougaal zaw apat kum zaa(100) ching ding ahita a, UZO(UMJO) kiphu apat in kum 50 aching kia tahi. UZO kiphu apat tunitan a I Zougam leh I Zou nam din mun I et chiang in gam leh nam khangtou na leh masawn melmu ding a um sia, singtang a I innten lou ten dan te uh zong Zougaal masang a ipu ipa te innten louten dan tawh kikhiatna anei seng nai sihi. Zougaal zaw apat tunitan (1917-2008) tan a Zougam hun kihei danglam dan mun ni ah akhenthei hi. Zou tate khovel um chil apatin kum 1954 tan hi khomial nuai a umlai( Dark period) achi thei a, kum 1954 apat in tunitan khova neu khat kimu pan ahi zia in (Simi-dark period) achi thei hi. Kum 1954 apat Zougam a Christian meiva hing lut in Zou tate himdan zune sane a dawi leh kau biatna leh sutpi zung a kithawina culture te kitawpsan in Christian culture a kizui a, Christian culture apat nam kikhaikhawm dan te ki theitou in UZO, ZYO leh ZSP te hing dingtou in tunitan in I Zou society tami pawlpi thumteng kaihuaina nuai ah aki um hi.

UZO in nam pumpi huap in gam leh nam adding in nuleh pa tan atangin nam sung ah thunei na pumlum anei a, ZYO in khangtha te nunga tangvel te kaihuai in gam leh nam khut leh keng a pangin si leh man na a um chiang khangtha ten ZYO min in kal a suan zel uhi. ZSP ten sangnaupang te laisim nalam buaipi in Laibuan( Matric-Exam) aum chiang in laibuan buan dingte tat hiamnan free coachingte anapia hi. I Zou nam kivai puadan I et chiang in Nausen khut leh keng bukim(Perfect) a piang bang in society khantou nading a poimaw teng (UZO,ZYO,ZSP) inei kim ua, hinanleh tunia Zou tate gual phana ki neilou leh nam banga gual nung deldan zong akinei thei nai lou hi tasa lam ah bukim nanlei lungsim lam a piansualna khat inei uh ahi nai thei hi.

Zou taten nampi kikhaikhawmna leh vaisaitu a inei uh UZO in ma hingla henla, nam khantou nading mipite kung ah hing tangkoupi uhleh chiin mipiten kinepna leh lam etna lian tah tawh ingazing ua, hinanleh tunitan a UZO lamkaite kan apat khantouna thuhoi thupha iza nai sih uhi. UZO kiphukhiat apat vaisaiten mipite khangtouna lam ngaitua / ngaisah manlou in Singngaat constituency a Zou taten MLA nei nading a buaipi ua, MLA nei hi silhoi mama hinanleh gam leh nam khantouna aching sia, mipi tamzaw khantouna hi gam leh nam khantouna ahizaw hi.

Tudinmun a UZO vaisaite hi laisimna lam a mitallang leh suan huai ding a umsih ua, Innsung hindan ah zong gualpha leh tal langzou zong umlou in kum lam ah lah naupang leh khang dong tahtah kholai a tangval te tawh kihau thei dingte khenkhatte adding a tawbal sat ngam ding khawp a naupangte ahizia un gam leh nam vaisai ding in amuan umzou seng naisih un, gam leh nam ngainatna leh puanat nalam sang in politic a hamphatna delte hileh aki lawmzaw uhi. Tambanga I gam inam vaipuate pichinna akitasap deu zia in igam inam leh mimal adding in kisuanpi leh hamuanpi ngam ahasa mama a, Gam leh nam lamkaiding leh vaisai ding in upadi, milaw chingte leh pension ma hing hithei leh adei huai hi.

Hun hingtung zel leh khovel kiheidanglam zel a Zou taten mi ipha ua nam bang a I dingkhiat thei nading un, I Nam sungah milian leh tallang, misuan huai tahtah tam kuamkhat aki umtah a, ama uh te pen siamna lam leh nehawlna lam a zong midang nam dangte sang a simmaw huaizaw lou, upadi leh kumlam zong upaseng nailou gam leh nam vaisai dinga lungsim giltah neite leh mipite ading a muan huai leh suan um migangte ading a zong zaa um khop a upa leh piching tamkuan tah akium tahi. Tuate laha tallang deute ahileh Pu. Thongdou, amahi Zou tate laha India sipai a tungsangpen colnel(Sipai Officer lal mama) ahi. Pu.T. Gougin amahi Zou tate laha M.A. Master of Arts) pass masapen leh Zomi National Council(ZNC) phutkhetu ahi hi. Pu. Dr. Lachinkhai ama hi Zou tate lah a Surgeon Doctor pension masapen ahi. Pu.Kamkhozam ama hi Zou tate Hagau lam a makai leh Zou Synod mu nading a lamkaipen anahihi. Pu. Kaizakham ama hi Zou tate ading nambang a dingkhiat nadinga sulsutu/Phutkhietu poimaw tah ana hia, Jou National Council JNC (Dt.23/5/1954). a founding President masa pen leh Zou tate Kristian sakhua a hingpuilut te lah a mi poimaw mama khat ana hihi. Tamteng ban ah inam sunga migil leh UZO a kumtampi ana kizang leh khosung veng sung a upadi a kizang Pu. Thangchinsuan leh midang tampi a um nalai hi. Ama uhte hi pilna leh siamna giltah nei, gam leh nam ngaina tahtahte, sing hileh agillaitah hidingte ahi ua, khangtha ten sing unlouna ah gua kizang chibang a, gam leh nam vaisaina khawl(Machine) apat ipai khiat leh ningkhin uhi inam khanmaw na pen ahihi.

Zou taten mi ipha nading un atung a imigil, leh upadi pension ten gam leh nam adinga apil asiamna leh atheinate uh mani makhual na neilou(Selfless) taha sunkhawm thei nading uh mun/pawlpi (platform) khat mipiten ipia uh angai hi. Pawlpi minding in Zou Innpi/Zou Tribe Development Committee/Zou National Front. Etc . (Ama uh deidan) chi ahiding a, Tuami pawlpi mintoh Government bangin Zougam leh mipite ang vaisaih ding uhi. Inam sunga nampi kikhai khawmna UZO inei ua, UZO in Sildang saiman lou a politic abuaipi zia a UZO dawn zangkhai/tha hengdingte ahizia un Politic a pawlpi/nam min a kigawl(Interfare) louding uh ahi. UZO inzong pawltha tunga kigawlna aneilou ding ahia, hinanleh Nam khantou nading leh nam sil(Issue) himhim a thuneina liantah UZO toh aki thukup ua khut leh khut kitu a apei ding uh ahi.

Tambanga gam leh nam lamkai ding a pensionte ichi zia ahileh ipu ipa ten Ni leh Hah mu masa ana chibang un amauh mimal lawchin nadinga hasatna tampi anatuasa(Experience) te ahi ua, Siamna pilna lam ah zong khangtha te aphazou aki umnai sihi. Amauh te siamna leh pilna beilou in asiamna leh pilna te uh ama uh mimal adding a azading teng zangzou a gam leh nam a ding a azah uh hunlai tah ahi zaw hi. Tuachia inam upaditen a siamna leh apilna uh asunkhawm thei nading uh platform mipiten ipia ua izah siam uhleh igam inam dinmun sangtah a hingtut thei nei ding uhi.

I nam sung a pawltha um chi vanga UZO ning khin leh etdawng ding china ahisia, UZO pen Zou tate political party khat banga koi a politic a zalenna neisa ahina bangin politic chauh abuaipi tou zelding uhi. Hinanleh nam sil(Issue) a UZO leh pawltha ten tami nou/kou bawl ding kichilou a, join meeting anei leh khut leh khut kitu kawma pei a, Sil khat poupou aki thuap zing ding uh ahi.

Unau paite leh Kuki gal zaw apat isingtang khua a bitna kimu lou in Zou taten khopi sung akibaw pan in, tuin lamka khopi kimvel ah veng tuamtuam minpua in vengtampi aki umta hi. Singtang lam a pat a hingpem ahizia un khopi hindan leh tawndan theilou zong tampi aki um ding a, tualeh nehawlna leh nasep hawlna ah hasatna leh buai na tua zong tampi aki um ding hi. A khen khopi sung a kitengsah a um dan leh hindan pel agamta zong aki um naithei a, tuabang mi leh khopi sung hindan leh khantou nalam a puihuai a lampidih kawmu ding amu uh pen pan ahingla ding uhi.

Zou tate kagam kanam ka it, kangaina/ka puana chi ten tami thu hoitah a ngaitua a pawltha hingpian nadinga lampi sialtu ihithei nading ua eima khawm a aw (Voice) isua uh angai hi. Ikim ua I unaute uh I et uhleh Kuki ten Kuki Innpi nei in, Hmarten Hmar Innpi anei ua, Paihte ten Paite Tribe Council leh Paite National Council (PNC). anei ua, Ei Zou taten UZO inei ua, hinanleh politic kan a buaipi manlou zia un Pawltha inei uh a poimaw mama hi.

( Thu kanaza dan in Chandel district a Zou taten UZO tung a lungkim zawlou zia in UZO against ding in Zou Peaple Council (ZPC) a ki huai khawm in Galvan tawi(Arm Wing) Zou Pueaple Army(ZPA) akichi uhi. Tambangte kangaitua chiang in ZOU taten Innpi khat ipoimaw dan uh leh UZO in Nampi a huapzalou kilahna leh a gasua hi in kathei hi. UZO ichipen Nampi huapzou min ahi a, hinanleh a lamkaite leh vaisaiten mipite lam et leh deibang a malana aneilou seng zia uh ahizaw hi. TUazia in UZO min ngaipen koiman ki dou sawm leh ki musit sia hinanleh Lamkaite vaisai dan a kilungkimlou ahizaw hi in ka thei hi).