Sunday, November 30, 2008

MIMAL KHANTOU THEINA TUAMTUAM TE

- T. K. Lama, Aizawl, Mizoram

Ipu ipa ten khang kile nading in kumkua(9Year) angai chi in thupil ana nei ua, thuami khiana/umzia ahileh mi khat in kikhual tah leh tah matah a na ing sep chiang in atawm pen in kum 9/10 lah alut tangpi ana china uh ahi hi. Hinanleh khangtha te lah ah kum 9 getlou damsung a nasem a hausatna melmu khalou a sih ding tampi aki um ding agintat huai hi. Azia ahileh igam a nasep hoi leh lawzaw umte sepdan isiamlou zia uh leh ingaituana uh azah siamlou zia uh ahi tangpi hi.

Tuazia in eite zong gam leh nam bang a nikhatni chiang a ing khantou a gual iphana ding un tulai khangtha tea pat nasep leh nehawlna lam a panla angai hi. Khangtha ten anunga tangval lai ua pat a nasepdan ang thei ua, taima t6ah a ama uh khawm a na angsep chiang un ji leh ta anei masang un sum bangzat ekhat ana kikhawl man ua, tuachin ji leh ta angnei chiang un nasep leh nehawlna det nei in sum leh pai a hasatna tampi a pumpel thei uhi. Tuabang a nungat tangval lai a nasep kizumpi leh nu leh pa te neisa ne a ki changkang sah te atamzaw in ji leh ta ang nei chiang un netawm ding hawl in na asem ua, hinanleh anetumding a umta zia in dinkhiatna ding khawm sepkhiat a hasata hi..

KHOPI SUNG TANGVALTE:

Khopi sung tangval nasep leh bawlpen neilou aki changkang sah tah a nulehpa sepsa ne a nulehpa kung a pocket money ngen a lekha sim pailou mitampi aki um a, tangval thasia nasem peiloute hi Zougam economic khantou theilou nakhat ahi uhi. Tambang tangval te hi nulepaten tate etkawl siemlou dan kilah na khat zong ahi. Nu leh pa ten tate school akai peilou uhleh inn a umsah maimai lou in ji leh ta anei chiang ua aji atate a chawm thei nading un nasep silbawl khat neisah teitei sawmding ahi. Etsahnan: Tangval khat school kai peilou a school atawp san leh zi leh ta anei chieng ua azi a tate chawm theina ding nasep sil bawl khat khutsiem lam akizil uh angai hi. Tangval khenkhat nasep sawmlou a nu leh pa tung a akingah in a um maimai ua, ji leh ta angnei ua innsung mawpuana a liang ua ang kingah chiang un a ut ada un amasang a bangma a angailou leh amusitte uh a sep uh a ngai hun a hing tung zel hi. Tuabang hun ahing tung chiang in kisia nan uhleh a nasep ding uh ataisan thei nonsih ua, damsung a dingkhe zoulou leh hausatna mukha lou in a um zel uhi. Tambang mi inam sung a akitam chiang in nam a khangtou theisihi. Tuazia in Zou tangval/nunga lekhasimlou ten maw um maimai sawmlou in, khut nasep emaw silzil khat nei teitei sawm ding ahihi.

Zougam tangval nasep neiloua um maimai ten tu a um maimai uhi dachieng a genthei nading ahi chi theia khopisunga khutsiem na khat nei teitei sawm ding ahi. Igam a khutsiem zilthei te hi. (a) Tailoring (b) Carpentry (c) Motor machanic (d) Electronic leh (e) Driver (f) Cement mistry etc. Tam atunga khutsiam ziltheite hi kumni kumthum a siamthei leh law(Salary) mu theina leh eima a kidoudel theinate ahi hi. Etsahnan: Tailoring zil khat in kumni kumthum a zil chieng in ama in tailoring/dawr khat akihawng thei a, Asiam leh amasawn dan a zil in midang nasem ding a goibe(employed) thei hi. Tailoring bawl a hausa eimi muding um sih nanleh midang (meiteite) ettawn ding tampi a um ua, tuate kung a kizil dan ding ngaitua ding ahi.

(1). Carpenter (Mistry): Carpenter hi bangchi lai pou a nehhawlna ching leh hausatna ching ahi a, Carpenter hi azil a zil siem thei leh mitaima deute a ding a sawt zil ngailou a kumni kum thum a siempai thei ahi a, khangtha te adingin zil ahoi mama hi. Tulai Carpenter te hi thagum a nasep aum seng nonsia, amasang a thagum a abawl te uh electric khawl toh akibawl ta a, tha gim naseng ding aum non sihi. Khovel changkang zel ah mite hausa deu deu in insung sil (furniture) lam anal/hoi thei bangpen akidei ta a, Carpenter siem te a ding in nasep ding mulou chi a um nawn sih hi.

(2). Electronic: Electronic hi khutsiemna leh lungsim a ngaitua na sentam na ahi a, electronic siem hi tulai khawvel a nehhawlna hoitah ahi hi. Radio.Tape recorders, TV, Video etc.te hi tulai in inchin ah aki nei chiatta a, asiat chiang in michin siamthei maimai ahilou zia in a siemte kizuanin sum tampi pi a mu zel uhi.

(3). Motor machanic: Motor machanic hi mitampi te adia in lekhasim peilouten a zil tangpi ua, a zil lai in hasa in pei huaisih nanleh ang siam ua ama ua motor work shopte ang bawl thei chiang un sum tampi amu zel uhi. Tuachia motor work-shopte ang hong chiangun imilesa tampi anuai ua kilawding hing um in, mitampi ta adingin nemuna leh jilehta chawmna ahing hithei hi.

(4). Drivers: Tulai ei Zou khangthate motor driver aki tampan ta a, Driver hi ji leh tate chawnna hoitah ahi hi. Eilah a motor driver apat a gari nei a ki um panta a, tu a driver te nasem ten zawng lungsim nei a kikawl siama mani a gari ngei ngtei sawm ding ahi. Tualeh midang driver/gari heh ut ten tu a driver hisa te zui a ama ua pat akizil siem sawm ding ahi hi.

Driver leh siamna zil ut ten thei ding ahileh mikhat (Nasep neisa khat) zui a imi zuipa thumang dan kizil masat a, asuoh bang a va um angai masa a, a bawlding teng bawl a gari nuai a lut angai leh kei valut vang/kei hingbawl vang chi a, ni leh puon sawp ngai a um leh kei hing sawp vang chi a kipezou tah a panding ahia, a hithei tan a ipute/Driverte bawl taang bawla ama/imi zuipa awlsah hamham ding ahi. Tuachia kipha niamtah a bul ivapat chiang in koiman ang ningin ang huothei sia ang lungsiat zaw uhi.

Tualeh Driver leh nasepdet neisa ten kami kasa bang chin ka panpi thei diei chi a, imi isate musit lou a isiambang leh ibawl bang siamsah sawm a mikhat sua hamham ding ahi.

(5). Tailoiring(Puankhui): Tailoiring hi kumkhat kumni sung a siamtah a zilsuah thei ahi a, Tailoring(Puankhui) zilte hi a zilsiam chiang un azil namun uah Puankhui in akilaw thei ngal ua, asiam dan a zil in nikhat ah Rs. 300/400 man lah akhui man uhi. Tailoiring zilsiamten a ut uhleh ama a Tailoiring store aki hawn thei a, a utleh a zil na mun a kilaw den thei ahihi.

Tailaoiring hi igam a nehawlna ching leh hausatna ching ahia, Eimi Pasal puankhui a nehawl leh dawr nei getding a umnai sia, numei khat leh ni puamkhui zil leh mi kung akilaw aki um pan ta hi. Igam a puankhui imu tampen te uhi meiteite ahi a, I nam sung a pasal tawka teng leh kamish silteng khui hi meitei te ahihi. Eimi puankhui a dawr nei ki um in eimi puan khui ding neiteng in kidawr chiatleh amapa adding in hausatna aching mama ding hi.

Tam atung a khutsiam na tuamtuam te atangin kumni kum thum sung a zil siam thei tea hi a, Kumsiam zil ten ataimat ua along lut uhleh azil sawt masang un apu te um halaw anasep dan tawh kitua in ape paizel uhi. Tua zia in Zougam tangval lekha zil lou a um mai mai ten atung akhutsiam nasep thei tuam tuam khat zil siam tei tei sawm ding ahihi.

Zou mipiten itheiding ua poimaw khat ahileh silbawl leh nasep ding khat inei emaw sil ilei emaw chiang in ahitan in eimi chi ham ham thei lei adei huai mama a, tuabang a ikichi hamham thei chiang un khat leh khat iki kanatpi tua chiat ding ua, khantou na ing nei pai ding uhi.

SIEMZILNA BULPAT DANDING:

Pasal khat ihileh I nasepding leh ithanopma lam eima kihawl thei dinga ngai akihi a, Hinanleh mihing hindan kibanglou leh mizum thei leh miki suongla a mi maingallou/maingap neilou mi tampi aki um hi. Tuabang mi hi a inasep ut leh thanuam lam te kihawl ngamlou ihileh nu leh pate kunga isep utlam geta ama uh vagetsah ding ahi hi. Nu leh paten zong tate lekha sima officer ang hiding uh ideipen hinanleh, tate lekhasim atuiseng lou ua apichin zoulou ding a itheileh sildang atuina lam uh doh a ( Taten Lekha asimlou leh khutsiam khata zil teitei ding ahi chi nu leh pate ngaidan/peidan leh thutawp/thupuona ahi ding ahi) a thanopna pen pen uh a zilthei nading ngaituapi a, azilna mun a vagetpi a bul vapat piding ahi. Tuachia nu leh paten bul tate nasepna abul avapatpi chiengin hamuong tah in taten na a semthei un, a zil piching thei uhi. Tualeh nu leh pa ten bul vapatpi zaw chienga anasep ah bang a chi um ei, Apute toh aki tuohna uai? chi doh a tate ngaisah gige a, a zilpi ching na ding a hil/fui gige ding ahi. Tuabang tate nasepna bul va patpi a ngaitua zui zel hi NU/PA khat hina bang a mawpua na leh Tate itna kilahsah na hoipen ahihi. Nu leh pa ten tate khut nasep asepsah uhi ahunlai in kiphin in utsih nanleh uh ji leh ta ang neichiang un ahoidan ang thei pan ding uhi( Nu leh pa khenkhat in tate it leh lungsiat kisa a bangma abawl sah sawmlou pen tate itdan dihlou leh genthei na khu a tate puilutna ahizaw hi).

Nu/Pa zumthei leh mimaingal lou ten zong melthei te khat chiel a ama uhtoh vaget mai ding ahi hi. Nu/Pa ten tate silhoi bawl ding a kalsuan leh mapui hi tate aitna uh kilahna ahiban a nu leh pa khat ahina bang ua amaw pua na uh ahi a, tate thanopna lam a hunhoi kipelsahlou ham ham ding ahi.

Tangval ten zong pasal khat kahileh kanasep ding keiman kaki ngaitua ding chi a paching/lungsim piching tah a ngaisut a ji leh ta nei chiang a nehawlna ding ahoi isa pen khat sep thei nading a thei tawp sua ding ahia, tualeh pasal khat hina bang a inasep leh I silbawlna lam a kinou sah/ kingesah loua anop ahasa thua paupau ding ahi. Tuabang hasatna apat lawchinna hi a hum(sweet) mama hi.

Nunga tangval mi nuai a nasem ten ithei ding ua poimaw te ahile:

1. Midang kung a nasemding leh siemzildinga um kahi chi kitheia I nasepna a itung a(sanga senior) te simmaw leh musitna kamteng te zaada seng lou ding ahi.( Ei Manipur ah nasemte hi kimusitna leh asimloizaw leh junior zaw te tung a kamteng zah akha(Bitter) thei mama a, tuabang kamteng te hi thuazaw dante kizil tel ding ahihi)

2. Nulehpa kung a um hilou ihidan kithei a hasatnate thuoh paupau ding ahi.

3. Pu(Master)te zaa(Respect/izat) pia siam a maipha hawl dan siem sawma, pute houpi mun sawm ding ahi.

4. Nikhatni chieng in keizong keima a kading khiat hun a umding china lungsim a koi gige ding ahi.

5. Thudih a tah pan zing a pute houpi ding lau seng loua, I siemlou na a pute doh ki suonglalou ding ahi.

6. Inasep leh I silzil ngai poimaw pen a I nasep subuoithei silte lah apat kihep khiet sawm ding ahi.

7. Sum leh pai a gin um na hi bangkim a law china ahi chi thei a mihing sawlna leh sum tung tang a gin um gige ding.

Tam atung a bang a nasep zilna a taimatah a pang teiteite ading in lawchinna a um ngeiding hi. Nasep khat pou pou hi nasem kichi thei na ding leh mimu lai chau a sepsawmlou a, ne hawlna tahtah anei a zi leh ta chawm a gual englou akoi thei nading khawp a siam sawm ding ahihi. Tualeh I sil zil lamlam a eima a kitoudel leh dingkhiat thei nading khawp a zilsiam teitei sawm ding ahihi.

SIPAI (ARM FORCE):

Sipai hi masang laia pat a ipu ipaten khangkilena hoipen a anagen uh ahi a, Ipu ipa hun lai in India sipai alut ana hasat mama in Burma sepai ana del tangpi ua, hunchikhat apat in India sipai anakidel in tunitan in India sipai hi singtang leh khopi tangval te del pen ahi nalai hi.

Ei Zou sung ah sipai mitampi ki um in sipai officer lian tahtah numei leh pasal aki um ta hi. Ei Zou sung a sipai pangte hi neleh ta a kiningching leh hin nop pawl ahi ua, tu dinmun in zong sipai pension te hi khosung/veng sung a mikhosa thei leh hausa pawl aki hinalai hi. Tutung a central 5th leh 6th pay commission a um nua in sipai law nasahtah in apungbe nalai hi. Sipai te hi India Government theipi pha leh India humbit tute ahizia un angaisan huai in adei huai mama a, Singtang tangval tampi adamsung a Phaipi(Imphal khopi) pel lou ding a I ngaite sipai alut chiang un India State teng tuan in agam mu lam ah central solkal nasem te muphalou na tampi ava mu uh hi. Sipai pangten hamphatna tuamtuam mu in civil tangval te addingin a en huai mama uhi.

Sipai ten ne leh ta, sil leh ten leh bangkim a thawn a adawn/mu uhi a hoina mama khat ahi a, Azin leh valeh na uh Bus leh Rail tuanman tan in a free nalai hi. A sipai pan sung ua alaw uh a khawl siam uhleh a pension chiang un hausa tah in inn ahing tung thei ua, Hoitah a sipai apension uhleh India sipai agin tah a sem ahizia un sawrkal nasep tuamtuam ah deisah na tang in alut kia thei uhi. Sipai duty na a vangsiat thu a shina atua uh leh alu/ luang man uh a innkua te adding a hausatna ching solkal in pen alai. A pension halaw hachin a ala ban uah Ration Card anei ua tuami tawh sipai canteen(Sipai dawr) ah sil man tawm tahtah a lei thei in sipai Zu tan in a dawng pha nalai uhi.

Tulai in Sipai a lut/pan hi sil awlsam ahi nawn sia, sipai a lut nading in sum tampi sun leh asap te houpi thei minei angai hi. Sumneilou a milian melthei neilou te ading in sipai pan hi sil hitheilou toh akibang ta hi. Ei Zou tangval sumlehpai neiloute ading in sepai pan hi kinep huoilou abang ta hi. Hinanleh sumneilou sipai pang ut te ading in lampi hoitah khat aum a, tua khu tahsa hoi (Physical fitness) nei ding ahi hi.

Zou khangtha sepai pang utten exercise leh physical fitness(tahsa hoi nading a thala) lam hi ngai poimaw ding ahi. Exercise ingla chiang in ithate hing kibe in I piante nal in mimit akila thei a, eima hin zong nop in masawnna tampi aki nei thei hi. Physical fitness nading a zu leh khamthei lam bawllou/kisum angai a, tuabang kisumlou te hi sipai aching thei sih uhi. Tuazia in tangval sipai pang ut a sum neilou ten Sipai sapte mitla a angdei nading ua Physical attractive nei sawm a fitness habawl a bawl ding ahihi. Ei Manipur a sipai lading a angpei chiang un sum ala ua, Mizoram leh Shillong vel a sum aki la ngai sia fitness aki en pen hi.

Tualeh Laisimna(Education qualification) ah atangpi in sipai hi pawl giat(Class X) apat atung lam kila ahizia in Laisim nalam hi ngai poimaw ham ham ding ahi. Ahithei leh Lekhasiam pawl 10 apat atunglam sim/zil ten innsung hin hasa deuten sipailam hi maw musit mailou a pan/lut sawm zaw ding ahihi. Tangval khenkhat a lekha siamna Qualification kimaw letsah pi a officer tun nading tan lai sim pailou ten akum upat masang a physical fitness lam a panla a sipai lam a kihei maiding ahi uhi.

Zougam nuleh pa ten tate din mun en in laisim lam a peihoi ding a igingtat loute hi sipai pan athanop nading un sipai hoi nate getpi tam in sipai pan sah sawm teitei lei adei huai a, tuabang a tate sipai a lut thei nading ua sum sun angai chi thei a sum hakhawl a khawl sawm ding ahihi. Adia in Singtang lam te adding in Gam khawi hi sum muna hoi ten ahi thei in tate ma khualna tawh Aa leh Voh khawi a sum hawl mai ding ahihi.

LEKHASIEM NASEP NEILOU:

Lekhasiem nasep neilou(Educated unemployment) hi khawvel solkal tuamtuamte buoipi penkhat ahia, ei Zou sungah zong lekhasiemna neilou akitam pan ta hi. I Zou Lekhasiam nasep neilou tehi amin a lekhasim leh nasep leh kham munading khawm a simpailou leh tupna tahtah neilou a, hina (qualification) deizia a lekhasimte ahitangpi uhi. A pawlpi/ class mate te theina tan theipha kisa thoungal, a deiuh sawrkal naseplah muzou tuonlou nasep danghawl dinga ching kisalouleh sepkhiet bangma neilou, Khutnasep kizumpi a, um thasie talahlaw, midangte banga changkang tah a hin utngal, innsung hindana mipha a deidei neithei hilou nalai. Sum dawnna lam bawldinga lah sumpi ding neilou ban ah a silbawl ut uh sang le tupna sangsah te ahi uhi.
Tambang lekhasiem nasep neiloute adingin business leh enter prises lam a kihei a hoipen hi. Business leh enterprises hi lekhasiem te bawldinga kilawm pen ahi a, Lekhasiem leh zilsangte ahizieh un sil peidan leh umdan leh bawldan bangkim a theisiem uhi. Business leh enterprises te hi migam a dingin sum dawnna neu hinanleh, eigam adingin kitoudelna leh hausatna ching ahiziehin lekhasiem nasep neilouten, bangma bawlloua changkangtah a umsang ua abawl theilam khat a bulpat mai hi ahoi pen hi. I gama lekhasiam nasep neiloute bawltheite ahileh

1. Business leh enterprises: Dawrkaileh sum dawnna tuamtuam te hi midangte bawllou bangma a um nawnsia, mibawl bang bawl a lawchin sawmding ahihi. Business leh dawrkaitehi correspondence apat bawl thei tampi um hi. Etsahnan: Hardware store, Motor parts stores, shoes store leh adangdangte hi agent/distributor througha material kila ahi zia in, lekhasiemlou te sangin lekhasiemte adingin bawl anopzaw hi.

2. Hotel Manager: Hotel I chite hi nehawlna hoitah ahi a khawpi sung a nehawlna ngaisang leh deihuai penkhat ahihi. I gam ah zawng hotel bawlthei lou nadinga umsia hotel ichichiangin Singpi hotel (Tea stall), An hotel (food hotel) leh Giehna hotel (Lodging) a umhi. Utleh piching tah leh lientah a bawl a utleh aneu deu a bawl thei ahi hi. Tambangte hi lekhasiem nasep neiloute bawl theilamtah ah ziehin lekhasiem solkal nasep muzouloute ading a bawl ding a kilawm leh hoi mama ahi hi.

Hotel chi tuomtuomte hi sumpi tam senglou a bulpat thei ahia, eima a buai ikisah sengleh mi lawneia zah maiding ahi hi. Business leh silkhat poupou bawldingin ngaituana zaha eima kipei phot angai hi. Tambang business neu leh gin huailou nasan bawl nachang theilou leh peilou a I um uhi setan in zong talawm lawm ang chi mai thei hi.

3. Magazine and News papers: Magazine leh news paperte hi lekhasiam nasep neilou te bawlthei pen leh ne hawlna hoitah ahi a, Magerine leh news paper te hi ei Zou ham a um nailou leh koimah bawl nailou ahizia in nehawlna leh kitoudelna khawm ching ahi hi. Hun peisa ah I Zopukam akibawl Magagine leh News paper te hi tunitan a peitou sua khatbhe aum sia hun sawtlou kibawlin aban bawlzawm theilou in ading tawp zel a, tambang a adintawp zel zia hi ei Zou sunga customer/ subscriber umlou zia hilou in abawl te kichuplou zia leh Financial management siamlou zia ahizaw hi. Etsahnan: News paper/Magagine ibawl leh a news item leh material te hi atulai leh a latest thei bangpen a bawl sawm ding ahi a, Adia in Magagine bawl ding ten Article collection siam a mite thei ut leh sim utding lam te atamthei bang pen asua ding ahihi.

4. Daily News Papers: Daily news papers hi gam leh nam khangtou nading a thu kizahtuona leh ki thuhil nading a(Print media) poimaw pen ahi a, ei Zou ten daily news papers I neilou zieh un I khangtou nading nasatahin adal hi. News paper bawl hi summuna hoitah ahiban ah News paper bawldingin lekhasiam angaih ziain I zou lekhasiam nasep neiloute bawl ding a hoitah leh kilomtah ahi hi.

News Papers Bawldan ding: Silbawl dingte alawdan leh hoidan thei nanleizawng abulpatdan leh apeidan Itheilou leh alawching theisihi. News papers bawl utten amasa pena printers (Machine/ Computer Printer) te kihoupi a, alemchiang a news collectorste houpi kitding ahi hi. Tuachiaa material ding munading alemtan chianga bulpat ding ahi. Daily News paper leh Magazine bawldan akibanga khat I bawl khiat theileh ani a bawlkawp hi silhasa ahinon sihi.

( Nasep leh sil bawl kigen khat pou pou awlsam tah a bawl lawching thei a umsia, adia in ei Manipur ah bang kim a nehawlna hasa ahizia in I bawlpen chintuigu kang zena bawl angai hi. I nasepna a hasatna tampi koipou in kitua a hia, tua I hasatna I solve nading atheitawp sua a ingpang khu, I lawchin zaw chianga anopna leh kipana hing petu ahi hi. Tua hilou a mite getteng lau a bangma bawl lou a I umzing uhi khangtou theilou na ahi hi).

5. Lekhasiem nasep neilou te gam leh nam a ding a poimaw na:

I gam a lekhasiam nasep neiloute hi gam leh nam ading a mipoimaw tah ahithei uhi. Nasep leh bawl neilou a um maimai uhi gam leh nam khangtouna dalte ahidan uh kitheia tha leh zung itlou a na angsep tah tah chieng un lekhasiemlou a silbawlte sangin nasatahin akhangtou un ma asawnthei uhi. Tuachia na angsep tahtah chiengun ama uh ki toudel chauh hilouin anuoi ua nasep a kilaw (wages) mi bangzat ekhat angkoi ua, tuachin midang nasep neiloute adingin nasep muna anghi ban uah gam leh nam economic nasatah in a dawmkang thei uhi. Tuaziain igam leh nam khangtou nadingin zougamin, lekhasiem na sep neiloute nasem dingleh abawl theilam uh bawlpai dingin a ngala mama hi.

Lekhasiem nasep neilou business bawl ut a sumpi (Capital) nei louten khut nasepa sumpi hawl maiding ahi. Etsahnan: Business bawl nadingin sumpi bangzat ekhatnei angai a, sumpi neilou ziaa maw um maimai hi sil hitheilou ahiziehin sumpi munading ahoi atunga Aa leh Voh khawite kumni kumthum sunga sum tampi lalut theina ahiziehin Plan hoitaha bawla kumni kum thum vel AA/VOH khawi a kipei vet vuta hunkhop imuchianga utleh tawpsan a itui na lam a kipatkia maiding ahi.

Ei Zouten summet bawl dandinga hoitahtah genlei zong sumpi ding ineilou ziehun bangma louin a beizel, Tualeh silbawl ding Iget chienga lienta leh pichingsa te bawlbanga bulpat isawm ziehun Ineisa in a chitsih hi. Bangma neisa neiloute ihizia un neunoukhat a bulpat a awlawla pichin tou zeldan ikizil ding uh ahi.

TUPNA, KUKALNA LEH PLAN BAWLSIAM NGAI HI:

TUPNA kichi hi silkhat ingaitua/ deihuai /uthuai isah khat ineithei nading a izawtna, idelna ahia, Tupna in gasua hoitah anei chi thei a eiman kung/tung a ahing tung nading a ngaituana leh thasen itlou a ivabawl paupauna khu KUKALNA akichi a, I siltup te lawchin nading a ahun leh te ingaitua a almpi ding leh abawl dan ding a I hisap te hi PLAN aki chikia hi. TUPNA, KUKALNA leh PLAN hi lawchinna ding apoimaw te ahihi.

Ei Zoute ikhangtou theilouna pen uh khat ahileh Isumpi neilou uh thu tuom hitaleh mitaima leh tupna nei a nasem itam zia uh ahia, nasep nei te zong neukhat ang kining ching deu uh leh kitha leh lungkim kisah na tawh masawn sawm aki tamlou ziate nasepna leh hinkhua a nehawl nalam a tupna leh plan bawl isiam lou zia te uh ahi tangpi hi. Taimatna, tupna nei a plan bawl siam hi lawchinna bulpi ahichi thudih umsa ahi a, lawchin nading in Short cut a um sihi.

Mikhat in dam sung a milawching hausat a ut leh Lekha asiam emaw siamlou emaw amatoh kitua a nasep khat anei angai a, tua anasep a halaw emaw income anei zia a ki lungkimpi a a um maimai leh bangchin ahausa in akhyangtou ngai sih ding hi. Anasep a nasawm nading lampi angai tua a asang a sangzaw tupna anei leh law chin hun aum zel hi.

Tangval/khangtha(kum 15-40) kikal khat in siemna leh nasep neilou a um hi zumhuaina a ala a nasep khat nei sawm a tupna nei a akum tawh kitua a plan abawl a nasep khat anei tei tei sawm ding ahihi. Mikhat nasepleh bawl pen neilou a a umleh akum upatlam chiangin mite ading ninhuai ahizel hi. Tuazia in khangtha lai leh thahat lai a te(Old age) hun chiang a ding ngaitua a tupna nei aplan bawl a eima kitou del nading khat nei sawm teitei ding ahi.

Etsahnan: Thangpu hi tangval kum 20 vel ahia, siemzilna bangma anei lou ziehin amaban ah lam etding aneilou ahidan kithei in ane hawl nading in Carpenter zil a ut a, azilna ding vagetpi ding aneisia hinanleh tupna anei zia in azilsa te kigawppi in siamtah in ava kitat lut thei ta hi. Tuana alut apat in tambang inj plan abawl pai hi. “Carpenter kum 5/6 sung kazilding a, kalawte hoita in ka khol ding a keima in Carpenter work shop khat ka hong ding hi chi in tupna leh lung neitah in asem a tuachin kum 5/6 vel sung in anasepna a vanzah/khutlai(tools) lei nading akinei ta hi. Tuachin Carpenter workshop ahong apat in anuai ah mibang zat ekhat in azil a kum sawt akivei masang manager a um in ama thagim na panglou in nehawlna hoitah anei thei hi. Thangpu lawchin napen a tupna leh plan bawl siam zia ahihi.

(2). Mangpu pen singtang a teng in a genthei mama a, Ni khat hichi in ang kingaitua kheta hi. Singtanga tenga genthei tah leh hasatah a hin a, tate phalbi khawvawt dou nading nei zoulou leh ne lehta khamkhawp ne zoulou a hinzing sang in Ka singtanglou ma ka zauh ding a “Ka si leh nasem a si kahi mai dinga, kadam leh khatvei damman ah kiningching/hausa tahin ka hing ding hi” chi in Plan hoi tah bawlin asingtang louhaw ah pan latha in kumdang sanga lian zaw in alou a vat a, kumdang a bulei a bawl pen Sumsuothei haichi (cash crop)alei in ang bawl ta hi.

Tuachiin pan angla a zingkal nitah genlou leh guozu daikai genlou in angpang hi. Gim kisah hun leh genthei kisah hun anei zel a hinanleh a haichite amu chiang in thanopna tha ang nei zel hi. A innlam ah Aa tampi khoi in, azi atate zong um awlsah manlou leh guolleh pai te toh zong kigop leh kimawl manlou khop in a bawlding uh apia hi. A neding aki tasap chieng in a zi a Aa khawite zua ding in a sawl zel hi. Tuachia anasep leh a buai ga kumkhatna ah akilang sengsih a, hinanleh kumkhat kham ding leh aval neukhat anei hi. A kumni na ah zong a kumkhatna bang in a buoi nalai a hinanleh nehleta ah azia umdeu ahizieh in, alou ma azauh (asang alianzaw a bawl)kia hi. A khawmiten du-am leh mani kisugenthei a chi zel ua, hinanleh lungke lou in a nui maimai zel hi. A louma lientah ahiban ah a machauh a zouzou nawnlou ahizieh in mitha(Wages) ala a, tuachin kumtawp ah sum bangzat ekhat ang neita hi. Tuachia bawltou zel in kum li kum nga lah a bawlna ah ama thatoh sem nawnlou in tha ala a, khosung mihahsa leh genthei tahtah te a lou ah kilawsah in a khosung ua mitampi te ading in kilawna hoitah, ane muna uh leh mi tampite kingahna ang hi thei ta hi.

Mangpu’n alou bawl ban ah a Ah khawite a gingtat sang in ana pung in a Ah khawite apat in sum tampi a mube nalai hi. Mangpu in tuabangin lungsim leh tupna ana neisih leh singtang mizawng leh genthei khat ahizing nalai ding hi.

Tam atung a etsahnate bang a tupna leh plan bawl te ding in singtang gam apat hausatna theina tampi a um a, Kumchin nasem a tha gimdan leh thasen dan kibang chiat lah a lungsim ngaituana zangsiam leh taimapa a dingkhie/hausa (survive) a, A lungsim leh theina/tha/taimatna zang utlou pa kumkhua in zawng leh genthei in a um zing hi.

No comments: