Sunday, November 30, 2008

MANIPUR GAM NEITU TE IHI UHI

- T. K. Lama, Aizawl, Mizoram

Zou tate tu a I pianna gam Manipur sunga I hindan uh leh I lungsim pua dan uhi zin leh leng lungsim kipua in, bangkim ah atahtah tung ngamlou leh lungsim a laugu na kinei in ineisa uh zong I vangbit/humhim zou non sih uhi. I Lungsim a midang lauguna inei uh mitten thei in kamsiam leh kamdam in hing hou nanleh isilnei /neiding deigaw khat anei chiang un imuna uah ilau nading in aki aqha uh tat in aw khau tahtah a sua zel ua tua te lau na zia in mitampi ten idihna uh leh isatan ding uh tampi itaan zel uhi. Tambang din mun tua khaten lamkaite ichi zel ua lamkaite mawpuana tan um nanleh eima mimal hangsanna nei angai mama hi. Etsahnan: mikhat ainngei pa tawh kihau in aingei pan khut aha pen lamkaite va maw mawpua thei ahi sia, A ingei pa tawh ahi hauna uh sangpi angtung uhleh lamkaite kigawl angai pan hi. Tambang a lamkaite bil tun/za phalou a hasatna tua tampi aki um hi.

Manipur state sunga ipu ipa ten British sipaite ana kap lai uhi India gam pumpi in British sipaite khut apat a independent asual lai tah ahi a, Manipur state sung ah zong Meitei ten nasa tah in ana dou uhi. Ei Zou ten Zougam sung ah nasa tah a British sipaite ana kidou a henna leh sisan tampi ana kiseng ahizia in Manipur gamsung apat a India Zalenna sual tute lah a nam khat ihi ua, Adia in singtangmi lah a ei Zou te kan a Manipur gamneitu koima dang a um sihi. Tambang a ipu ipate sisan leh hinna anasen te uh athawn a beisah mai lou a khangtha ten a manphatna mu isawm ding uh ahi.

Zou tate hi Manipur gam sung ah zin leh leng ihisih ua, ipu ipa te silsan zal a gamnei tute lah a namkhat ihi zaw uhi. Gam leh nam khat sung a midangte anglut chiang un kisuanlana leh khualmi hina kithei in agam leh nam neite aza na ape zel uhi. Tuabang kisuanla na leh kiklang koina neilou a zalen tah a igam tattheina uh khu neitu hi manphatna/nopna pen ahihi. Nasep silbawl ah zong neitute(Owners) koima akithatda ngaisia, neitu hina apat mite sanga tahpanna, taimatna leh kukalna akineizaw tangpi hi.

Tuazia in hunpeisa a Manipur gam neitute ihidan uh ina kitheilou zia un bangkim ah kithatdana leh ngai poimawna/ngaisah lou ina na lungsim te uh paikhia in Manipur singtanggam neitu te ihina uh ikithei a neitu lungsim pua a bangkim a neitu tan ikitansah ua alithulam(Deeper) I lutzaw ding uh ahi.

ZOUGAM ZALENNA HUMBIT NGAI HI

Zalenna kichi hi mimal, nam leh gam khat hina bang a ideibang a na isep ibawltheia, ideibang ua vaikihawm theina ahia, Zalenna umlou na ah nasep leh silbawl atheina tan(Limited) aum in kivai saina te anei thei sihi. Zalenna nei a mitten danbang a na angsep theichiang in khantouna ahing um a, tuakhu zalenna manphatna pen zong ahihi.

Zou tate hi Ipu-ipate hunlai a pata singtang vum a tenga koima solkal suhbuailou in zalentah in ana ki um a, khua sung uh sahang gaal hang ahinlut chiang in pasalphaten ana dou in akhua uh ana humbit in, khosung ah numei naupang leh koipou zalentah in ana um sah uhi. Khosung mikhat in sapi vompi tunga tuasiatkhat atua chiang in sapi/tawpi khu azalenna uh daltu angai in pasalphaten kho sagi tan ana nua del zel uhi. A khosung ua sahang galhang alut chiang in patauda sat in khozaang in galvan mat thei thei man in a del zel ua, khovel galhang Britist sipaite zong a zalenna uh lasah sawmte ahizia un anadou uhi. Tuachin akhosung uah sahang galhang lutsah lou in khomipite zalentah leh hamuang tah in ana um zel uhi. Ipu ipate sulnua I sui chiang in singtang mualvum ateng leh laisimna ana neisih nanleh uh a ZALENNA uh ana ngaipoimaw un hangsan tahin ana humbit uhi.

Ipu ipa te humbitsa sung ah kum bangtan ekhat sung zalentah a I um nua un, tu in I zalenna uh nasatah a palzam a um in I singtang khua uah mite hing lut in I anbel mebelte kisuanlana neilou in a hing saw sah ua, itu ita itte uh tobal hing sat sah in, itanu it te uh a ut athei un zut un azut uhi. I tapa it te silkhiel neukhat zong ngaidamna umlou in I kholai I leitual uah mikhut thua in a luang(corps) uh idomta uhi. I nam lamkai te uh zong ami isa la a bit kisa nonlou in midang bel in a um a, midang bel in a um a, tuanah zong thasawm a beina nasa tah tua nalai nasatah in mipiten aki buaipi nalai hi.

Zou khangtha ten tambang mipi leh mimal a I kaleh mau nate lah a pat a hamuantu leh henem a, numei naupang leh mi nautang te humbit dingte ihidan uh iki thei ua pan ila uh ahun ta mama hi. Tu leh tu in gam leh nam zalenna humbit nading in chitna, theina leh hatna nei sih nanlei tuban kum bangzat chiang ekhat a I hunbit thei nading ua Policy leh plan hoitah a inei khiat uh anga ta hi. Tuazia in khangtha gam leh nam lamkai kichi ten pan angla ua, mipiten thanuam leh taima tah a I lamkaite uh malana te ithuap uh ahun ta hi. Gam leh nam lamkai kichiten mipi makhual a pan ahing la ua mipiten I thuap hoi pai uhleh kumsawt kivei masang in gam leh nam I um bit thei ding uhi.

HANGSANNA;

Hangsan kichi hi hamkam dei huai, koipou in midangte kam apat iza ut uhleh zaanop huai isah mama uh khat ahi a, hangsanna hi mihing thupina khat ahia, Hangsan hi aneu alian, anu apa, ate akhang in akideichiat hi. Mihangsan kichiten jau/launa leh khosahna aneitawm un, lungmuanna leh mani kimuanna anei tam ua, asilbawl uhleh anasepna uah a lamzan tangpi uhi. Mihang hangsante hi koipou in aki ngai in aki it a, akung ua um zong nop akisa tangpi hi.

Ipu ipa hunlai in tawpi leh sahang kapte mihangsan leh pasalpha chi in anangai sang mama ua, tuabang pasalpha te umna khuaten ana hamuanpi mama uhi. Tulai in gamva leh sabeng umseng nonlou ahizia in mihangsan kilahna a um seng nonsihi. Tulaiin mihangsan leh pasalpha kilahna tawhpi leh ngaltang kapte hinonlou in tangval khangual khat maia tailou leh hasatna kilepsanlou a maitua ngam, mani nasep leh sil bawla atawptan a pang leh lawchin masang tawp sanlou a bawl pau paute mihangsan akichi a, Atangpi in milawching kite hi mi hangsante leh pasalphate anahi zaw zel hi.

Mi hangsanten lawchinna leh deisahna zong atang ut mama a, Hangsanna hi mihingte’n I tanvou/ineisa humbitna diinga ipoimaw pen uh ahi. Sap thupil in “Mihangsante vangneina /hamphatna in abaw hi” (Fortune favour the brave) anachi uhi. Mahatma Gandhi India gam zalenna thagum zanglou a “Non Violence” toh anasuol(Fight) lawchingtu in “Hangsanna leh dawilohna (Cowardise) tel diing hileh hangsanna katel diing hi, mi dawiloh te’n adihna uh a humbit zou sih uhi.” Ana chi hi. Gandhi thupil khat “Mi khat in a hatlouna/chitlouna zieh chilou in sil bangma ataan/chan sih hi’ (A person lose nothing but eccept on his own weakness) achia, Ama (Gandhi) zong mihangsan leh pil mama khat ana hi hi.

Hangsanna neilou ten mihangsante sangin asil neiding leh aneisa tampi ataan(lose) zaw uhi. Mihangsante a damsawt un ahansan un suna lah apat ana humbit zel uhi. Khovel kidoupi nina(2nd world war) lai a America te longkhawlna munpi (Pearls Harbour) vanleng tawh bomb khieding a thupia Japan sipai generalpa kidou tawp a UNO court in siamlou atansah lai un Si ding a thutawp kibawl nua in, Amapan hangsan tah in “USA in atom bomb kagam(Japan) a akhiat zia a civil mi si teng nathei uai koi thupia ahiai” chi dohna hangsan tah a abawl kia ziain sina apat asuata a, tua khu ahangsanna ahinpi china ahihi.

Zougam leh Zou nam I humbit theinading un Hangsanna nei hi apoimaw mama a, hangsanna neilou in mimal leh nam bang in bangma tan itung zou sih ding uhi. Hangsanna kichipen mimal chin kung apia ahi a, eiten hangsanna ihinkhua ua ihinzaw/ dinkhiat(survive) nading a apoimaw ahidan theilou a ina ningkhin zia un bangmatan itung nai sih uhi. Tuazia in mimal chin in eima khawm a hangsanna tempai bang a ipua zing uh angai hi. Mimal hangsan thei nading in lungsim leh tahsa hisel angai a, lungsim lam hisel nading in:

1. Dihtatna,thudihna leh tahpanna nei angai hi.
2. Thutah get leh silhoi bawl lam a kisumlou a kilepsan sawm louding ahi.
3. Gun umna tudet zing hi hang kipatna ahihi.

Tahsa hiselna hi hangsanna bulpi leh bangkim a masawnna ahi a, mikhat in tahsa hisel anei thei nading in:

1. An tam neseng lou a, igilva hungiap a ne ding ahi.
2. Tahsa hoi nading a nasep leh exercise I ne tawh kitua a la zel ding.
3. Tahsa hisel nading insa netam sangin ante louhing lam netam ahoizaw hi.
4. Tahsa sesah thei sil e.g. tep leh nuam,Zu leh Khamthei tuamtuam khoilou/ bawllou ding ahi.
5. Teirawl lai a nungat tangvalna(Sex) lam a kizah seng lou hi tahsa hoina bulpi ahihi.
6. Kisum theina(Self Control)nei ding.
7. Mibawl thei bangbawl thei ihidan kithei ding.

Atung a te hi mimal a hangsanna neithei nading a poimaw mama tea hi hi. Tulai Zou khangthaten ipu ipate gamluasa leh I zalenna uh humbit nading in a hangsanna tawh mimal chinte iki thuam tha ua, igam leh nam humbit a khantha leh khangsawn te adding a gam nuam a isiam zaw ding uh ahi.

No comments: